ગીતાનો આચરણ અભિગમ - ૫

ગીતાનો આચરણ અભિગમ -૫

આપણને સોને લાગે છે કે ક્રષ્ણ ભગવાનના ઉપદેશને કારણે જ અર્જુન યુધ્ધ રૂપી  પોતાના પવિત્ર કર્તવ્ય પાલનનો સ્પષ્ટ ઇનકાર કર્યા પછી પવિત્ર કર્તવ્ય કરવા તયાર થયો છે ,પણ  તે બાબતે ચિંતન અને મનન કરતા લાગે છે, કે જ્ઞાન અને પોતાના પવિત્ર કર્તવ્ય વચ્ચેનો સબંધ જો અર્જુને જાણ્યો જ ન હોત,  અને ક્રષ્ણ ભગવાનના વિશ્વરૂપ દર્શન દ્વારા પરમતત્વ પરમાત્માની મહત્તા જાણી ન હોત, અને એને પોતાને  પોતાની અલ્પતાનો અહેસાસ  થયો ન હોત,  અને પરમતત્વ પરમાત્મા પ્રત્યે અંતરમાં પૂજ્ય ભાવ અને નમ્રતા જો ઉત્પન્ન થયા જ ન હોત, તેમ જ  પોતે  અનાસક્ત ભાવ ,કર્તૃત્વ રહિતતા., અસંગતા,સ્થિત પ્રજ્ઞતામાં જો તે સ્થિર થયો ન હોત કે અહંકાર,રાગદ્વેષ અને મોહ રહિતતા  અંતરથી  પ્રાપ્ત કરી ન હોત,  અને પોતે જ આત્મા સ્વરુપ  છે, ને આત્માનું મૃત્યુ છે જ નહી તે જાણ્યું જ ન હોત, અને જયારે માણસ  શુધ્ધ બુદ્ધિ ,શુધ્ધ મન અને શુધ્ધ વાસના કરીને જગતમાં  કોઈ પણ કૃત્ય કરેછે ત્યારે તેને  પાપ લાગતું જ નથી,તે વાતની તેને સ્પષ્ટ પ્રતીતિ થઇ ન હોત અને માણસને પોતાના  જીવનમાં પોતાની  પવિત્ર ફરજ અદા કરવાની પવિત્ર ફરજ બને છે, તે જાણ્યું જ ન હોત અને પાછુ પોતાના પક્ષે સત્ય છે,તેનો અંતરથી વિચાર જ કર્યો  ન હોત તો અને આ બધા શરીરતો મરણ ધર્મા જ  છે,તેને શુધ્ધ બુદ્ધિથી મારવાથી પાપ લાગતું નથી  આવા જો અનેક  આંતરિક ભાવો પોતાના અંતરમાં  ઉત્પન્ન થયા જ  ન હોત તો અર્જુન યુધ્ધમાં લડવા માટે તયાર  થયો જ ન હોત તે સો ટકા સત્ય હકી કારણકે તે એટલો બધો મોહાંધ થઇ ગયો હતો, તત્વજ્ઞાનની વાતો કરવા માંડ્યો  હતો એટલે માત્ર ,માત્ર સમજણથી તયાર  થયો નથી, પણ અંતરના જ્ઞાનને કારણે જ  તયાર   થયો છે. . ,

આવા બધા  ભાવો અંતરમાં ઉત્પન્ન થવાથી જ હું  કોઈને મારતો નથી. તેવી અંતરની સ્પષ્ટ પ્રતીતિ થતા જ અર્જુન લડવા માટે તયાર  થયો છે, અર્જુનને પોતાના અંતરમાંથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત  થયું છે .આમ જીવન યોગની સમજણ થી અને આ બધી જ હકીકત  જાણવાથી  અજ્ઞાન નાબુદ થયું છે, ને જ્ઞાનમાં સ્થિર થયો છે, જેનું પરિણામ નિષ્કામ ભાવથી અર્જુન યુધ્ધ કરે છે,આજ સત્ય હકીકત છે ,

આ બધું જ  જ્ઞાન તેને  કર્મ યોગ,જ્ઞાન યોગ , ભક્તિયોગ અને યોગના સમન્વય દ્વારા જ અર્જુન ને પ્રાપ્ત થયું છે,એટલે કે ગીતાના” જીવન યોગની” પુરેપુરી અર્જુનને  સમજ થતા જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતા જ તે લડવા માટે તયાર  થયો છે, અને તે પોતે  અનાસક્ત ભાવમાં, સ્થિત પ્રજ્ઞમાં, અકતૃત્વ,અસંગતતા  અને અલિપ્તતા વગેરે  ભાવોમાં  સ્થિર થઈને લડે છે.અને લડતી વખતે પોતે સ્થિત પ્રજ્ઞામાં સ્થિર થયેલો છે, તે તેની પુરેપુરી એકાગ્રતા બતાવે છે ,અને વીજય  હાસલ કરે જ છે.એજ તેની વિશેષતા છે, તેમાં પાછું  તેની સાથે સત્ય છે, અને પરમતત્વ પરમાત્માનો સાથ અને સહકાર  છે.પરમાત્મા જ  તેના સારથી છે, એ વાત ભૂલવા જેવી નથી, હંમેશા સારથીનું કામ દોરવણી અને માર્ગદર્શન આપવાનું હોય છે,અને તે જ હંમેશા જીવન સંગ્રામમાં દોરે છે ને બચાવે પણ છે,,

આપણા જીવન સંગ્રામમાં આપણી સાથે પરમ તત્વ પરમાત્મા નથી, તેવું માનશો નહી,  આપણો પરમાત્મા સારથી નથી તેવું વિચારશો નહી, આપણી સાથે પણ પરમતત્વ  પરમાત્મા આત્મા રૂપે આપણી સાથે જ હંમેશા નિરંતર છે,તેજ આપણો સત્ય રૂપી સારથી પણ છે, તેજ આપણને સત્યના રસ્તે નિરંતર  દોરે છે, ને આપણને ઉડા ખાડાંમાં પડતા બચાવે છે,  આ આપણા જીવનમાં  ભૂલવા જેવી બાબત નથી, આ માટે જરૂરી  છે, આપણે આપણી  બુધ્ધી સાધના દ્વારા શુદ્ધ કરીને આત્માને અંતરથી જાણીને આત્માના  અવાજ પ્રમાણે ચાલવાની., આ માટે આપણે આપણા અહંકારને ઓગાળવો પડે છે,તો જ  આત્માનો અવાજ સંભળાય છે અને આ આત્માના અવાજ પ્રમાણે  જ ચાલવાથી પરમાત્મા આપણને આપણા જીવન સંગ્રામમાં પણ વિજય અપાવે જ તેમાં કોઈ શંકા કરવાનું કારણ જ નથી, કારણ કે આત્મા એજ પરમાત્મા છે, ને તે જ સત્ય છે, અને તેનો અવાજ હંમેશા સત્ય જ હોય ,અને સત્યના અવાજ પ્રમાણે ચાલવાથી વિજય થાય જ તેમાં શંકા કરવાનું કોઈ કારણ નથી.તે તો આ જગતનો શાશ્વત નિયમ છે.,

ગીતાની આખી  વિશેષતા એ છે, કે તેમણે બધા જ માર્ગમાંથી  સારા સારા તત્વો  લઈને તેનું સંકલન અને સમન્વય કરીને “ જીવન યોગની “વાત રજુ  કરી છે,તે સંપૂર્ણ પણે જીવન જીવવામાટે અને જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ  માટે” જીવન યોગ “ છે આ યોગ ગીતાએ પોતા દ્વારા પ્રતિપાદિત કર્યો છે,ગીતા એ આની કોઈ  ધર્મ તત્વ  સાથે જરા પણ તુલના કરી જ નથી કે સરખામણી કરી નથી ,આં તેની એ વિશેષતા છે, કારણ કે તે પૂર્ણ છે અને જગતમાં  પૂર્ણતા દ્વારા જ પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થાય છે. ને પૂર્ણતા માથી પૂર્ણતા કાઢી લેવામાં આવે તો પૂર્ણ જ બચે છે તે શાશ્વત નિયમ છે .

આમ ગીતાનો જીવન યોગ  સત્ય ધર્મની  વિશેષતા વાળો છે, સર્વ ગુણ સંપન્ન, પૂર્ણ છે અને  ઉત્તમોત્તમ ગુણોથી સભર છે,.તે તેની અદભુતતા છે,, ગીતાનો ધર્મ ચીલા ચાલુ રીતે ચાલતો નથી, તેજ તેની વિશેષતા છે, ને તે સર્વોત્તમતા  છે,ને હંમેશા આચરવા યોગ્ય છે, તેમાં કોઈ શક  નથી.જો માણસ આનું આચરણ શુદ્ધ બુધ્ધિ થી કરે અને  સત્યને અને અંતરને સાથે રાખે તો  અજ્ઞાન આબુદ થાય ને જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શક્ય બને જ તે છે” જીવન યોગ ની સિદ્ધિ,” ,પણ આપણે આચરણ કરવું નથી ને બધું જોઈએ છે, તે આ જગતમાં શક્ય જ નથી.. આ જગતમાં પુરુષાર્થ વિના કાઈ મળતું જ નથી તે જગતનો શાશ્વન નિયમ છે, માટે પથરાની મૂર્તિ પાસે આજીજી ન કરાય પણ સત્યતા પૂર્વક શુધ્ધ બુદ્ધિથી પુરુષાર્થ કરવા લાગી જવાય તો જ સિદ્ધિ હાથમાં આવે છે. ધરે બેઠા રહેવાથી કે જપ કર્યા કરવાથી  કાઈ પ્રાપ્ત થાય નહી સિવાય ચિંતા અને તનાવ ,,

ગીતાની વિશેષતા એમાં છે, તેમણે જે જે પરંપરા ગત તત્વો નો જ્યાં જ્યાંથી ઉપાડેલ  છે ,તેમાં કાતો  નવીન અર્થ સાથે તે તત્વ જીવન યોગમાં મુક્યા છે, અથવા તો તે તત્વને ગીતાએ  નવીન અર્થ કરીને જીવન યોગમાં સામેલ કરેલા  છે, ને  આ રીતે ગીતાએ  પોતાના વિચાર સાથે તત્વોને  સંકલિત કરેલ છે,અને સમન્વિત કરેલ છે, એમ નામ કોઈ વસ્તુ કોઈ ધર્મની લીધી નથી,ગીતાએ  નવા શબ્દોથી તત્વો રજુ કરેલ છે, આમ ગીતા નવા વિચારો  નવા શબ્દો વાપરવામાં મહારથી છે, તે તેની વિશેષતા જ છે , જે માનો એક શબ્દ છે, સ્થિત પ્રજ્ઞ આ શબ્દ જગતના કોઈ શાસ્ત્રમાં જોવા મળતો નથી, આ સ્થિત પ્રજ્ઞાને સમજાવવા   ગીતાએ બીજા અઢાંર. શ્લોકો રજુ કર્યા છે. આવા અનેક નવા વિચારો ગીતામાં રજુ કરવામાં અને વાપરવામાં ગીતા પારંગત છે.તે જોઈ શકાય છે.આ રીતે ગીતાએ નવા તત્વો આત્મ સાત કરેલા છે,

આપણે જોઈએ તો વેદિક કર્મ કાંડ ,ક્રિયાકાંડ અને યજ્ઞ ભાવના ગીતાના જીવન યોગમાં ભેળવીને  તેનું એક આવશ્યક અને ઉજ્વળ પાસું બને છે.તેમાં કોઈ પણ જાતના  બહ્યાચારને કોઈ જ  સ્થાન નથી, પણ તેમાં ગીતાએ અંતરને જોડેલ છે,એજ તેની વિશેષતા છે , આજ રીતે ઉપનીશદની નિવૃતિની ભાવના ગીતામાં કર્મની નિવૃત્તિ નહી પણ કર્મમાં  કામના, વાસના, તૃષ્ણા, આશા ,અપેક્ષા રાગદ્વેષ,અને અહંકાર વગેરેથી નિવૃત્તિ એટલે કે ફ્લાષા છોડીને કર્મ કરતા જ રહેવાનો વિચાર ગીતાનો પોતાનો છે, કોઈનો ઉછીનો લીધેલો નથી  એટલે આખી ગીતામાં ક્યાય પણ સ્વમત અને પર મતના  ભેદો ઉભા થયેલા જોવા મળતા  નથી.

ગીતાએ જે જે તત્વોનો ઉલ્લેખ કર્યો તેણે આત્મ સાત કરેલ છે, જેમાં વેદાંત, સાંખ્ય અને પાતંજલ યોગ અને મીમાંસા આદિના ઉમદા તત્વો જીવન યોગમાં સમાવેશ કરેલા છે, આમ ગીતાનો ધર્મ સમન્વય ધર્મ છે. એમ પ્રતીત થાય છે. એટલું સ્પષ્ટ સમજી જ લ્યો કે ગીતા આજના કોઈ પણ ચાલુ ચીલે ચાલતા ધર્મનું  વાહન બનવા તયાર  નથી, એ પણ સ્પષ્ટ હકીકત છે.પોતે પોતાની રીતે ધ્યાન યોગનો વિકાસ કરેલો છે, જેને જ જીવન યોગ કહ્યો છે. યોગ  એટલે જોડાવું અને જોડાવું એટલે પરમ તત્વ  પરમાત્મા સાથે જોડાવું આં ગીતાનો જીવન યોગ પરમાત્મા સાથે  જોડે છે, તે તેની વિશેષતા છે, કારણકે માણસ ધ્યાન યોગ દ્વારા સમાધિ સુધી પહોચી શકે છે. ને સમાધી અવસ્થા એજ પરમ તત્વ પરમાત્માની અનુભૂતિ અને પૂર્ણતા છે. પછી જીવનમાં કઈ પણ પ્રાપ્ત કરવાનું બાકી રહેવા પામતું જ નથી, આ અવસ્થા જીવન યોગ  દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તે જ તેની વિશેષતા છે. .

ગીતાએ માણસની કામનાઓના સમૂળગા નાશની વાત  જીવન યોગમાં કરી નથી પણ એજ કામનાઓને વિસ્તૃતી કરણ  દ્વારા નિષ્કામ બનાવેલ છે,. અહી જ ગીતાની  સ્વ મતની  પુષ્ટિ પ્રદર્શિત થાય છે અને  ગીતાએ જે રજૂઆત કરેલ છે, તે પદ્ધતિ સર્વ સ્પર્શી મૃદુ અને ઓછી ખંડનાત્મક છે, અને આ બધું જ ગીતાનો  પોતાનો  સ્વ મત છે.કોઈનો  ઉછીનો લીધેલો કોઈ મત નથી ,કે વિચાર નથી  આવી વિશાળ દ્રષ્ટિ અને સમજ ગીતાના શબ્દે શબ્દે  નીતરી રહી છે. તેમાં કોઈ શંકા કરી શકે તેમ નથી,  આથી જ લાગે છે કે ગીતા કાર ક્રષ્ણ ભગવાનને  જ્ઞાન ,કર્મ,ભક્તિ અને યોગનો સમન્વય પૂરે પૂરો અભિપ્રેત છે, અને તેથી જ તેમનો જીવનયોગ વધુ પુષ્ટ બને છે. આથી જ કોઈ પણ જાતના ધાર્મિક વિવાદોને ટાળવા માટે જ  સમન્વય મત ગીતાએ રજુ કરેલ છે ,અને આ સમન્વય એ ગીતાનો પોતાનો મત છે.આમ ગીતા સ્વયંભુ વિચાર દર્શાવતું જગતન મહામુલું રત્ન  છે.  

આમ ગીતા કોઈ યુગની ,કોઈ ધર્મની ,કોઈ જાતિની ,કોઈ સાંપ્રદાયિક વિચારને પુષ્ટિ આપતી નથી,કે કોઈનું પણ વાહન બનવા માગતી જ નથી, તેતો પોતાના સત્ય  વિચાર સાથે ચાલે છે, ને  આપણને  આપણા પોતાના  સત્યને સાધના દ્વારા  શોધીને તે સત્ય પર ચાલવાનું એલાન કરે છે,બીજાનું સત્ય તે આપણું સત્ય કદી હોય શકે જ નહી તેમ ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે,

ગીતાએ  સમગ્ર વિશ્વનું સર્વ કાલીન સર્વ હિતાય માનવ  શાસ્ત્ર છે, આથી જ માણસમાં પડેલી આધ્યાત્મિક વિકાસની શક્યતાઓ અને શક્તિઓને યોગ્ય અને સમતોલ રીતે  ,સત્યના માર્ગે દોરવા અને તેનું ઉર્ધ્વીકરણ કરવા  માટે જ ગીતાએ જ્ઞાન ,યોગ, ભક્તિ  અને નિષ્કામ કર્મનાં સમન્વય રૂપ” જીવનયોગ” કે :પૂર્ણ યોગ’  ગીતાએ ઉપદેશેલ છે,. તેમાં કોઈ શંકાને સ્થાન જ નથી ,આજ ગીતાનો વિશાલ ધર્મ છે, જેમાં સકુચીત્તતા  કે સ્વાર્થની જરા પણ ગંધ નથી ટોટલી સત્ય આધારિત આધ્યાત્મિક તત્વને ઉજાગર કરનાર જીવન યોગની સાધના છે, જે સાધના કરવાથી માણસ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે, ને જ્ઞાનની  પ્રાપ્તિ એજ પરમ શાંતિ પરમ સુખ ને પરમ આનંદની  સ્થિતિ છે, જે ને ગીતાએ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કહી છે, ને જન્મ મરણના ક્રમ માંથી મુક્તિ  છે, જે જગતના દરેક માણસની અંતિમ  ઈચ્છા જ મોક્ષ  પ્રાપ્ત કરવાની હોય જ છે, જેની સ્વસ્થતા પૂર્વક પુરતી ગીતા કરે છે, આમ ગીતાનું જ્ઞાન પૂર્ણ છે ને પુર્ણતાની પ્રાપ્તિ કરાવનાર છે .ચાલો આપણે તેને સત્યતા પૂર્વક અંતરથી અનુસરીએ અને પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરીએ .

ગીતાના આચાર અંગે અભિગમ “૪”

 ગીતાના આચાર અંગે અભિગમ “૪”

ગીતાનું ચિંતન મનન કરતા સમજાય છે, કે ગીતામાં કર્મ યોગ ,અને યોગ શબ્દો વારંવાર વપરાયા છે ,આ નિષ્કામ  કર્મયોગ ,ભક્તિમાર્ગ , જ્ઞાન યોગના અને યોગના મુળભુત તત્વોનાં સંકલનન દ્વારા ગીતાનો સત્યરૂપી “ જીવન યોગ” છે  આ જીવન યોગની  સાથે સંલગ્ન છે, સમત્વ,સમતા,સ્થિતપ્રજ્ઞતા, નીર્વીચારતા અસંગતતા,અલિપ્તતા,કર્તૃત્વ રહીતતા વગેરેમાં માણસે સ્વસ્થચીત્તે શુદ્ધ બુદ્ધિ પૂર્વક સ્થિર થવાનું છે, ને રાગદ્વેષ,અહંકાર, કામના,વાસના,ઈચ્છા ,અપેક્ષા,તૃષ્ણા,અને આશા વગેરેમાંથી મુક્ત થવાનું છે,આ બધા જ તત્વોનો અંતરથી અંગીકાર કરીને જીવન જીવવું આવા ગીતાએ  જીવન યોગનું  નિર્માણ કરેલ છે. ,આમ ગીતાના આ  જીવન યોગમાં આવા અનેક મૂળભૂત તત્વોનો સમન્વય ,અને સંકલન કરીને જીવન યોગમાં સમાવેશ કરેલ છે, આવા  બધાજ ઉત્તમ તત્વોનો  જીવન યોગમાં સમાવેશ કરીને આપણી સમક્ષ જીવન યોગ ગીતાએ મુક્યો છે.  ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે કે જો માણસ આ યોગને  બરાબર  સમજી  જાગૃતતા પૂર્વક શુધ્ધ બુદ્ધિથી આ બધાનું માનસ પોતાના જીવન સંગ્રામમાં અંત: કરણ આચરણ કરશે તો તેને  જ્ઞાનની  પ્રાપ્તિ કરી થશે જ , આ રીતે ગીતાને સમન્વય જ અભિપ્રેત છે, અને  ગીતા સમન્વયની ભાવના જ વ્યક્ત કરે છે,

ગીતા જ્યારે કહેવાએલ છે, ત્યારે સકામ યજ્ઞો અને નિવૃત્તિ મય જ્ઞાન માર્ગ  જેવા અનેક  વિચાર પ્રવાહો વહેતા હતા, જેમાં યજ્ઞોમાં જીવ હિંસા મોટે પાયે થતી હતી, અનેક પ્રકારના  બાહ્યા ચારોની ચાલુ  હતી, આવી બધી માત્ર બાહ્ય આચરણની પરિસ્થિતિ થવાને કારણે, સામાન્ય માણસ માટે સત્ય ધર્મનું  સ્વરૂપ શું ? તે નક્કી કરવું  મુશ્કેલ હતું , તેજ વખતે જ સત્ય રૂપા જીવન યોગ ગીતાએ  રજુ કરેલો છે ,

માત્ર કર્મ માર્ગ,માત્ર જ્ઞાનમાર્ગ ,માત્ર ભક્તિમાર્ગ કે માત્ર યોગ માર્ગનો આશરો લેવાથી કે અનુસરણ  કરવાથી નિશ્ચિંત પણે  મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય કે કેમ તે બાબતે લોકોમાં ભયંકર રીતે દ્વિધા પ્રસરેલી હતી, અવિશ્વાસ હતો,અશ્રદ્ધા હતી એટલે  આવા આચરણથી મોક્ષ મળવાની ખાતરી હતી જ નહી કેઅંત:કરણની  શ્રધાનો અભાવ હતો,. આ પરિસ્થિતિમાં ગીતાએ કોઈપણ માર્ગની ઉપેક્ષા કર્યા વિના દરેક માર્ગમાં રહેલા ઉત્તમ તત્વોને સાથે  લઈને સ્થીતપ્રજ્ઞ, સમતા, સમત્વ અનાસક્તિ , ક્રતૃત્વ રહીતતા,.અસંગતતા,અલિપ્તતા અને સત્યતા વગેરે જે જીવન સંગ્રામમાં આવશ્યક બાબતો ગણી આવા  બધાજ ઉત્તમ તત્વો લઈને  આ બધાને સંયોજિત કરીને સુભગ સમન્વય રૂપ “ જીવન યોગ “ગીતા એ આપણી સમક્ષ  મુક્યો છે, આમ ગીતાકાર સમન્વય કરવામાં સફળ થયા છે, એમ જરૂર કહી  શકાય, આમ સમન્વય અને સંકલન એજ ગીતા નો મુખ્ય ઉદ્દેશ છે, તે પ્રતીત થાય છે ,

જીવન યોગમાં  અંતરની સાધના  દ્વારા જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, “જ્ઞાન” એટલે જીવન સંગ્રામમાં વિભકતમાં અવિભક્ત પણું, નીરનીરાળા પદાર્થોની પાછળ  રહેલું એકત્વ,જ્યારે  યોગની સાધના દ્વારા સાધકને સમજાય છે,અને જાણકારી પ્રાપ્ત  થાય છે તે” જ્ઞાન” આવા જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે  જીવન  યોગની સાધના દ્વારા સમાધી સુધી સાધકે  પહોચવું જ  પડે છે,અને ઉપર જણાવેલા બધાજ તત્વો નો જીવનમાં અંતરથી, શુધ્ધ બુદ્ધિથી  અંગીકાર કરવા જ  પડે છે, તો જ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શક્ય બને છે,ગીતાનું સમગ્ર, જ્ઞાન માત્ર ને માત્ર જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે ના સ્વસ્થ રસ્તા જ બતાવવાનો હેતુ છે, તે રસ્તા પર ચાલવું તો માણસે જ  પડે છે,  તો જ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય  એ જ મોક્ષ છે ,આમ ગીતા મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાનાં રસ્તા બતાવતું શાસ્ત્ર છે.એટલે કે અનુસરવાનું શાસ્ત્ર છે. પૂજવા માટે નથી,આરતી ઉતારવા માટે  નથી કે શ્લોકો મોઢે કરવા માટે નથી.એ પાયાની વાત છે. આમ ગીતા આચરણમાં મુકવાનો ગ્રંથ છે,  

ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે, કે જ્ઞાન, વાણી,આશા,સંકલ્પ,મન,બુધ્ધિ અને પ્રાણ એનાથી પેલી પાર એવું જે પરમતત્વ પરમાત્મા રૂપી અમૃત તત્વ છે, તે જ્યારે સાધના દ્વારા નીર્વી,ચારતા, અહંકાર રહીતતાને ઈચ્છા રહીતતા   પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જ્ઞાન થયું છે, એમ કહેવામાં આવે છે, આવું જે કાઈ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, તે આત્માને થાય છે, એટલે આત્મા જ જ્ઞાતા જાણનાર છે,આવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું એ માણસની પવિત્ર ફરજ છે, ટુકમાં કથાઓ સાંભળવાથી,પુસ્તકો વાચવાથી, જપ ,પૂજા, આરતી,પથરાને  થાળો ધરવાથી, વગેરે બાહ્ય કર્મો  દ્વારા જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય જ  નહી,એ તો માણસનીસો ટકા  ધેલછા જ છે દંભ છે, આ બધાથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય નહી, ને  જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વિના પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત થાય નહી, અને જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વિના મોક્ષ સંભવે જ નહી,આ વાત જ ગીતાની પાયાની છે, જે ગીતા એ  જુદી જુદી રીતે આ હકીકત સમજાવવા પ્રયત્ન કરેલો જોઈ શકાય છે,આથી જ  ઉત્તમ તત્વોને ને આચરણમાં મુકવા જ કહ્યું છે.

ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે કે માણસના જીવનમાં જયારે સુખની પળો  આવે ત્યારે છકી જવાય નહી ,આવી વૃતિ તે અહંકારમાં વૃદ્ધિ કરે છે, આમ સુખને પચાવવા માટે સાધના દ્વારા  સંયમ,આત્મ નિગ્રહ, નમ્રતા અને જાગૃતિ જેવા ગુણો કેળવવા જ જોઈએ ,જો સુખને કારણે  અહંકારમાં વૃદ્ધિ થાય તો બીજા માણસને તુચ્છ માનવા લાગે છે, ને બીજાની ઉપેક્ષા કરવા લાગે છે, ને બીજાને અપમાનિત કરવા લાગે છે, આવી વૃતિ કદી પણ શાંતિ આપી શકે જ નહી ,એટલે તેનાથી અલગ રહેવાનું ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે ,અને સમત્વ સમતા અને સ્થિત પ્રજ્ઞા  ધારણ કરી જીવન જીવવાની સલાહ આપે છે,,...

આજ રીતે જ્યારે માણસના જીવનમાં દુ:ખની ક્ષણો આવી પડે છે, ત્યારે માણસની શાંતિ,આનંદ ,અને સહિષ્ણુતા છીનવાય જાય છે,અને પછી બીજા માણસને સુખી જોઇ ને પોતે જ પોતાને કમ નસીબ કમ ભાગ્ય વાન ગણે છે,અને પછી પથરાની મૂર્તિ સામે કાકલુદી કરતો ,અંધવિશ્વાસમાં સપડાય છે , અને પોતાના જીવન પર અંધશ્રદ્ધા સવાર થઇ જતી હોય છે, જેથી આવો માણસ મંત્ર તંત્ર ,મેલી વિદ્યાનો આશરો લેતો હોય છે, ,ને હંમેશા દુઃખનો દાજેલો માણસ પોતાની વિવેક દ્રષ્ટિ જ ખોઈ નાખે છે,પછી ધર્માત્માઓના  સકંજામાં આવી જતો હોય છે, તેની પકડ લોખંડના રેણ જેવી હોય છે તેમાંથી છટકી શકતો નથી, ને પછી તે તેમના આદેશ અનુસાર  ગમે તેવું કૃત્ય કરે છે , કારણકે તેનામાં સંકુચિતતા ભારો ભાર વ્યાપી ગઈ હોય છે જેથી ધર્માત્માઓના  કહેવા પ્રમાણે  કૃત્ય કરવા અચકાતો નથી,અને અશુદ્ધ બુદ્ધિ વાન તો હોય જ  આવા માણસ પાસે જ આજના ધર્માત્માઓ  ખરાબ કામો કરાવે છે, ને તેઓ જ સમાજમાં આતંક ફેલાવે છે, ને નિર્દોષ માણસોની કતલ કરાવે છે , આવો અજ્ઞાની માણસ શુભા શુભનાં, તત્વજ્ઞાનને  ધ્યાને લેતો જ નથી,.ને અશુધ્ધ બુદ્ધિનો ભોગી હોવાને કારણે  ને અજ્ઞાન તેની પર સવાર થઇ ગયેલું હોય છે,જેથી તે  ગમે તેવી પ્રવૃત્તિ કરે છે.આજ આવા  માણસની અજાગૃતતાની અને અશુદ્ધ બુદ્ધિની નિશાની છે,

ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે કે માણસે સુખમાં સંતોશી,અને અનાસક્ત ભાવમાં સ્થિર થવું પડે .અને લોભ, લાલચ,, મોહ,સ્વાર્થ ,લાલસા,તૃષ્ણા  વગેરેનો ભાવોનો  આંતરિક ત્યાગ અથવા  તેનાપર  નિયંત્રણ મુકવા જ પડે, સુખ હંમેશા વિલાસ વૃતિને ઉત્તેજિત કરે છે, અને તેથી માણસ સંયમ હીન બને છે, અને સંયમ હિનનું  પરિણામ  સ્વેચ્છાચારમાં જ આવે છે, જેથી સ્વેચ્છાચાર જ દુઃખનું કારણ બને છે. સુખને દુઃખમાં ફેરવી નાખે છે,.માટે  સુખી માણસના જીવનમાં જાગૃતતા આવશ્યક છે.કારણકે જાગૃત માણસ શુધ્ધ બુધ્ધિના નિર્ણય અનુસાર ચાલતો હોય છે,જેથી સુખ દુઃખમાં પરિવર્તિત થતું જ નથી ,ને પ્રસન્નતા પૂર્વક જીવી શકાય છે,.જો સુખમાં જ  સદાય જીવવું હોયતો બધી વસ્તુ હોવા છતા,તેનાથી અલિપ્ત ભાવમાં જીવો ,અને બધી વસ્તુનો માત્ર ઉપયોગ કરો,. ઉપભોગ થી દુર રહો, આવી મનની સ્થિતિ બીજા અનેક સુખોનું કારણ બનશે, ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે કે માણસ  કેવળ પાર્થિવ  ભોતિક સુખોને જ સર્વસ્વ માંને છે, તે તેનું અજ્ઞાન છે,અજાગૃતાતા જ છે, અને અશુદ્ધ બુદ્ધિવાન છે, પરંતુ સાચા સુખનું સત્ય રૂપા  કેન્દ્ર તો આત્મિક સુખ છે,  તે માત્રને માત્ર સાધના દ્વારા આત્મ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતા જ પ્રાપ્ત થાય છે, માટે માણસે ધ્યાન યોગની સાધના કરી આત્મ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ, એજ સર્વોત્તમ સુખ શાંતિ અને આનંદ પ્રાપ્ત કરવાનો  ઉપાય છે,

ગીતા બહુજ  સ્પષ્ટ કહે છે કે  સુખ ,શાંતિ ,અને આનંદ બહાર નથી, પણ આનંદનો મહાસાગર આત્મામાં જ રહેલો છે. .જે રીતે સુવાસ કસ્તુરી મૃગની નાભિમાંછે આમ અંદર  સુવાસ હોવા છતાં મૃગ  બહાર શોધવા ફાફા મારે છે, એમ અજ્ઞાન માણસ અને અશુદ્ધ બુદ્ધિ વાન પણ સુખ શાંતિ ને આનંદ બહાર  પદાર્થમાં શોધવાં મથે છે,પણ ત્યાં છે જ નહી,તેથી તેના ફાફાજ સાબિત થાય છે,કાઈ પ્રાપ્ત કરી શકતો જ , ને તનાવમાં જિંદગી પૂરી કરે છે, ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે, કે માણસે પોતાના જ સ્વ સ્વરૂપને જાણી તેમાં સ્થિર થવાથી તેને પરમ સુખ શાંતિ ને પરમ આનંદ પ્રાપ્ત થાય છે, ટુકમાં આત્માને જાણોને તેમાજ સ્થિર થાવ  એજ સુખ પ્રાપ્ત કરવાનો ઉત્તમ રસ્તો છે.આ માટે ધ્યાન યોગની સાધના  ઉત્તમ  છે.

જીવનમાં દુઃખને સમતા પૂર્વક પચાવી જાણનાર જ્ઞાની માણસ છે,તેજ  સમતા,સમત્વ અને ,સ્થિત પ્રજ્ઞમાં સ્થિર છે,. જ્યારે માણસ ધેર્ય હીન અને સહન  શીલતા શૂન્ય બની બીજા પાસે દુઃખના રોદડા રોવાથી કાઈ દુખ ઓછું થવાનું નથી, ઉલટાનું વારંવાર ચિંતન કરવાથી તેમાં વૃદ્ધિ જ થવાની છે.માટે દુઃખનું ચિંતન જ ન કરવું તે ઉત્તમ માર્ગ છે,પણ પ્રસન્નચિત્તેદુખ સમત્વ ધારણ કરી  સહન કરવું તેજ ઉત્તમ માર્ગ છે  ને બીજા પાસે ગાણા ગાવાથી કાઈ તે દુખ ઓછું કરી શકનાર નથી,કે થવાની કોઈ શક્યતા જ નથી , આમ બીજા પાસે દુઃખના રોદડા રોનાર માનસ મહા મુર્ખ છે, અજ્ઞાની છે, અશુદ્ધ બુદ્ધિ વાળો છે,  એમ ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે.

હંમેશા દુઃખને પ્રસન્નચિત્તે  જીરવવું જોઈએ અને સહન કરવું જોઈએ, દુઃખોનું કારણ માત્રને માત્ર આપણામાં રહેલ રાગાત્મક ભાવ જ છે,આથી રાગાત્મક ભાવો ને સાધના દ્વારા  ઓગાળવા જોઈએ,.આથી જેટલા અંશે ત્યાગ પ્રિયતા, અનાસક્તતા, અલિપ્તતા અને અસંગતતા  વગેરે ભાવોમાં  સ્થિર થવાશે  તેમ તેમ  જીવનમાં હળવાશ અનુભવી શકાશે ,અને પ્રસનનાં ચિત્તમાં  સ્થિર થઇ શકીશું, સુખ દુઃખને સમાન ગણી સમતા ધારણ કરીને સહન કરવા તે ઉત્તમ માર્ગ છે, બીજુ સુખ દુ:ખ એ એક સિક્કાની બે બાજુ ઓ છે, આમ સુખ પછી દુ:ખ  અને દુ:ખ પછી સુખ એ કુદરતનો ક્રમ  છે, આ બંને કદી  પણ ધર કરીને રહેવા આવતા જ નથી, આવે છે ને ચાલ્યાજ જવાના ને  જતા હોય છે, માટે ધીરજ રાખવી એજ સર્વોત્તમ માર્ગ છે,સ્વસ્થ ચિત્તે  સહન કરવા એ ઉત્તમ રસ્તો છે,.આમ દુઃખને પચાવવા માટે સકારાત્મક અને શ્રધ્ધા યુક્ત  દ્રષ્ટિ કોણ રાખવો જરૂરી છે, એક વસ્તુ સમજી જ લ્યો કે દુઃખના અંધકાર પછી સુખનું કિરણ પ્રગટ થવા માટે આતુર જ હોય છે, માટે ધીરજ એ સોથી મોટી દવા છે, અને કદી પણ સ્વસ્થતા ગુમાવવી જોઈએ નહી. ,

જગતમાં બધાજ માણસો લાભ નુકસાનના દ્વદમાં સપડાયેલા જ હોય છે, એટલે આ સૃષ્ટિ પરનો કોઈ માણસ એકલો સુખી કે એકલો દુ:ખી જોવા મળતો જ નથી, એટલે ગીતાનું સ્પષ્ટ કહેવું છે કે સુખી માણસને પણ વિવિધ  પ્રકારના દુખોનો સામનો કરવો જ પડતો હોય છે, અને એ જ રીતે દુ:ખી માણસના જીવનમાં પણ ક્યાંક ક્યાંક સુખની છોળો ઉડતી જ રહે છે.

સુખી માણસ પોતાના ધન વેભવ વગેરેના  ના પ્રદર્શનથી મુક્ત થઇ શક્તો  નથી અને દુખી માણસ ધેર્ય અને સહિષ્ણુતાના અભાવે દુખ પરત્વે નિરાશા જનક દ્રષ્ટી કોણ રાખી દુઃખનું પ્રદર્શન કરવા લલચાય છે.ને બધાને કહેતો ફરે છે, પણ કોઈને કહેવાથી દુખ વહ્યું જનાર નથી, કે તે દુઃખને કાઢી આપશે નહીઅને ઓછું થનાર નથી , એટલે આપણે ઈચ્છીએ કે ન ઈચ્છીએ તો પણ દુખ આપણો પીછો  છોડવાનું નથી તો પછી હસતા મુખે દુખોનો સામનો શામાટે કરવો નહી, એટલે જ ગીતા કહે છે કે  સુખ  દુઃખને ધીરજ પૂર્વક સહન કરો,આ માટે જ સમતામાં સ્થિર થાવ,સ્થિત પ્રજ્ઞા ધારણ કરો  એમ કહે છે,અને સ્થિત પ્રજ્ઞતા સાધના દ્વારા  પ્રાપ્ત થઇ શકે છે,એટલે  દુઃખોની શરણાગતી કદી સ્વીકારવી જ નહી,, આમ સુખ અને દુખ બંનેમાં પૂર્ણ  જાગૃતિ પૂર્વક સ્વસ્થ ચિત્તે  જીવવામાં અને શુધ્ધ બુદ્ધિ કરીને શુધ બુદ્ધિના  નિર્ણય સનુસાર જીવનમાં સત્યનું આચરણ કરવામાં જ મજા છે. શાંતિ છે,અને સુખ તેમાજ છુપાયેલું છે. ને આરીતે ગીતાના જીવન યોગના તમામ સિદ્ધાંતો સ્વસ્થ્ ચિતે શુધ્ધ બુદ્ધિથી જો આપણે આચરણમાં મૂકશું તો શાંતિ .સુખ ને આનંદ પ્રાપ્ત કરી જ શકીશું  એજ ગીતાનું જીવન યોગ દ્વારા કહેવાનું છે, ,ચાલો આપણે સ્વસ્થ ચિત્તે   જીવન યોગનાં  તમામ સિદ્ધાંતોને સમજી તેનું  જીવનમાં આચરણ કરીએ,આમ આચરણ એજ સત્ય રૂપા ધર્મ છે ,

ગીતાના આચાર અંગે અભિગમ-3

ગીતાના આચાર અંગે અભિગમ-3

ગીતા કોઈ ચાલુ  ધર્મને સાથે રાખીને ચાલતી જ નથી, એટલે કે આજના કોઇ પણ અસત્ય ધર્મને ટેકો આપતી નથી કે તેનું મહોરું બનવા તેયાર નથી ,ગીતાનો જન્મ જ એક ચોક્કસ પ્રકારનાં હિંમતવાન માણસની માનસિક પરિસ્થિતિને કારણે જ થયેલો છે,આ માનસિક પ્રશ્નનું નિવારણ જ ગીતામાં છે,. તેને માટે જુદા જુદા ચાર  માર્ગ બતાવેલા છે.જેમાં જ્ઞાન નિષ્ઠા,નિષ્કામ કર્મ નિષ્ઠા, ભક્તિ માર્ગ, અને યોગ આ બધાના સંકલન દ્વારા છેલ્લે કહ્યું  કે શુધ્ધ બુદ્ધિ કરી ને જીવનના તમામ વ્યવહારોનું  આચરણ  શુધ્ધ બુધ્ધથી કરો,આનું નામ દીધું છે. “જીવનયોગ”એટલે માણસે પોતાના સત્યને, શુદ્ધ બુદ્ધિથી અનુસરવું આ એમનો આખરી સદેશ છે,એટલે કે પૂરી જાગૃતતા પૂર્વક જીવો ને પોતાના શુદ્ધ બુદ્ધિને  બરાબર વળગીને જ ચાલો.

અર્જુન મહાન લડવેયો અને જ્ઞાની છે જે  પોતાના જ સગા સબંધીઓને યુદ્ધના મેદાનમાં ઉભેલા જોઇ ને હતોત્સાહ કે વ્યામોહની વૃતીમાં આવી પડ્યો છે, તેને કારણે જ તે પોતાના પવિત્ર કર્તવ્ય પાલનનો ઇનકાર કરવા માંડ્યો છે,જો આપણે અર્જુનનું  માનસિક કારણ તપાસીએ તો સ્પષ્ટ સમજાય છે, કે માર્યાદિત, સ્વાર્થમય,સંકુચિત  વિચારની અતીશયતામાંથી જ  ઉત્પન્ન થયેલી અંતરની અશુદ્ધ  લાગણીના અતિરેક વિચારમાંથી જ અર્જુનની આ માંનસીક સ્થિતિ ઉભી થયેલ છે, જેને માનસ શાસ્ત્રમાં “પ્રજ્ઞા વાદ” કહેવામાં આવેલ છે,ગીતામાં જે દલીલો અર્જુન કરે છે, તે તેના” પ્રજ્ઞા વાદ” વાળી બુદ્ધિની જ દલીલો છે, તે તેની શુધ્ધ સાત્વિક પવિત્ર બુદ્ધિની દલીલો નથી,કે પોતાના સત્યરૂપ સ્વરૂપમાંથી નીકળેલા શબ્દો નથી, એટલું સ્પષ્ટ સમજી ને ચાલવું જોઈએ,અને તેમની બધીજ દલીલો  ઉછીની લીધેલી બુદ્ધિની વાતો છે,એટલેકે ઉછીના લીધેલા સત્યની વાતો કરી રહ્યો છે,

આજે અર્જુનની  દલીલો છે, તેને ને ચાલુ ચીલા ધર્મને કાંઈ જ લાગતું વળગતું જ નથી,એટલું બરાબર સમજી લેવા જેવું છે,કારણકે આજના ધર્મોએ સત્યને અભરાયે ચડાવી દીધો છે, તેને ત્યાંથી ઉતારવા જ ધર્મ વાળા તયાર નથી, અને તેમને પોતાના સત્ય પ્રમાણે આચરણ કરવું નથી,અને અનુયાઇઓને પણ  પોત પોતાના  સત્ય પ્રમાણે આચરણ કરતા કરવા નથી, ત્યાં સત્ય  ધર્મ હાજર હોય શકે જ નહી ,

ગીતામાં  અર્જુનની બધી જ  દલીલો અંતરની લાગણીથી પ્રભાવિત અશુદ્ધ બુદ્ધિનો, બુદ્ધિ પૂર્વકનો પોતાનો બચાવ છે. અને તેમાં તેમનું પોતાનું સત્ય પણ નથી, બધું જ ઉછીનો  લીધેલોં  બચાવ જ છે, તેમાં શુધ્ધ બુદ્ધિનો અંશ પણ  નથી ,એ વાત પહેલા સમજી લેવા જેવી છે, જો આ હકીકત ને જ ન સમજીએ  તો ગીતાને સમજી શકીએ જ નહી ,ગીતાનો આખો મર્મ શુધ્ધ બુદ્ધિના નિર્ણય પર જ માણસે  જીવન સંગ્રામમાં ચાલવું જોઈએ એમ સ્પષ્ટ  ઉદ્દેશ છે, ને આવી શુધ્ધ બુદ્ધિ ગ્રહણ કરીને જ  જીવન જીવવાનું  છે,એમ ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે, આના પાયા ઉપર જ ગીતાનું સમગ્ર ચિંતન  ઉભું છે,

સામાન્ય  માણસમાં અને બુધ્ધી શાળી  માણસના મનમાં અનેક સમયે કર્તવ્ય વિમુખતા જીવનમાં  આવી  જતી હોય છે.ત્યારે બધાનું કારણ માત્રને માત્ર અસંતુલન માનસિકતા અને અશુદ્ધ બુદ્ધિ જ કારણ ભૂત હોય છે. અને દરેક વખતે જાગૃતિનો અભાવ જ  જોવા મળે છે,આ ત્રણને કારણે જ માણસના સ્વભાવમાં  અસ્વસ્થતા વ્યાપી જતી હોય છે.માનસિક સંતુલન ગુમાવી દેવાતું હોય છે ,

માણસના જીવનમાં નર્યું  જ્ઞાન દરેક બાબતમાં શંકાઓ જ ઉભી કરે છે ,અને માત્ર અતિ  લાગણી માણસને સાવ જ અવ્યવહારુ બનાવી દે છે, આ બધાનું માપસર સંયોજન અને સંકલન જ માણસના જીવનમાં લાભ દાયક  પુરવાર થાય છે, એટલે જ બુદ્ધ ભગવાને સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે બન્ને બાજુના અતિથી દુર રહેવું  ને માધ્યમ માર્ગ પસંદ કરીને સ્વસ્થતા પૂર્વક તેના પર ચાલવાથી જ શાંતિ  પ્રાપ્ત થાય છે,

અર્જુનમાં બુદ્ધિનો અભાવ નહોતો પણ લાગણીના અતિરેકમાં બુદ્ધિ લાગણીને વશ થઈ  ગઈ હતી ,આમ અર્જુનનું  લાગણીના નશા યુક્ત વર્તન છે, જેમ દારુડીઓ દારૂના નશામાં જેવું વર્તન કરે છે, તેવું વર્તન અર્જુનનું છે, એમ કહી  શકાય આમ અર્જુનની ભૂમિકા એ માત્ર યુધ્ધ કર્મને નકારતી  બાહ્ય કે ભોતિક બાબત જ નહોતી પણ તેના કારણમાં ઉડા ઉતરીએ તો સ્પષ્ટ સમજાય  છે, કે તેના કારણમાં અર્જુનની માનસિક અસંતુલનતા જોવા મળે છે,અને બુદ્ધિ પર લાગણીનું આચ્છાદન છે, ને તેને પરિણામે ઉભી થયેલી કર્તવ્ય વિમુખતા છે, આવી અર્જુનની માનસિક  ભૂમિકાં છે. અને આ છે ગીતાના આરંભનું  રહશ્ય.અહી જ આપણે  જ્ઞાન. ભાવના અને કર્મમાં ઉભું થયેલું અસંતુલન જોઈ શકીએ છીએ. .આખી ગીતા આ જ્ઞાન કર્મ અને ભક્તિનું અસંતુલન મીટાવવા માટે જ કહેવાએલ  છે, અને આ અસંતુલન મિટાવીને ગીતાએ નવો જ ‘જીવન યોગનો મંત્ર “’  દીધો છે જેમાં શુદ્ધ બુદ્ધિ કરી આ શુધ્ધ બુદ્ધિના નિર્ણય અનુસાર  દરેક માણસે પોતાના સત્ય પ્રમાણે વ્યવહાર ને આચરણ કરવા કહેવાયુ છે.આ છે ગીતાના ચિંતનની ફલશ્રુતિ .આવું આચરણ જ પ્રજ્ઞા સુધી પહોચાડશે જ તેવી હેયા ધારણ આપી જ રાખી છે..

અર્જુન ગીતાના ઉપદેશ પછી સ્પષ્ટ કહે છે, કે ક્રષ્ણ ભગવાન આપની કૃપાથી મારો મોહ અને માનસિક અસતુલન ખત્મ થયું છે, ને શુધ્ધ બુદ્ધિ દ્વારા સત્ય સ્મૃતિ પ્રાપ્ત થઇ છે,અને તમામ સંશયો નાબુદ થયા છે, ને મારી શુધ્ધ  બુદ્ધિના નિર્ણય ઉપર ઉભો થયો છું, ને મને લાધેલા સત્ય પ્રમાણે હું વર્તન કરીશ તેવી ખાતરી આપે છે, ને પોતાના સત્ય પ્રમાણે તે લડે છે, ને વિજય પ્રાપ્ત કરે છે, આમ હંમેશા સત્યનો વિજય થાય છે તે શાશ્વત નિયમ અનુસાર તેનો વિજય થાય છે. આ લડાયની  વિશેષતા એ છે, કે શાશ્વત પણ તેમની સાથે છે, પછી  વિજય સિવાય બીજું હાથમાં શું આવે.

અર્જુનની લાગણીઓએ અર્જુનની બુદ્ધિ પર પકડ જમાવી હતી જેથી અસંતુલાનતામાં ગરકાવ થઇ ગયો હતો. અને મોહગ્રસ્તતામાં સ્થિર થઇ  ગયો હતો, સત્ય રૂપી શાશ્વતના જ્ઞાનથી તે  મોહમાંથી મુક્ત થયો અને પોતાના જ આત્માના મૂળ સ્વભાવમાં સ્થિર થતા જ પોતે જ્ઞાનવાન બન્યો,  અને શંકા રહિત થયો જે જ્ઞાન પ્રાપ્તિનું મહત્વનું લક્ષણ છે, તેમાં તેને શાશ્વત પરમતત્વ પરમાત્માની  કૃપા તેને  પ્રાપ્ત થઇ છે ,એવી પ્રતીતિમાં તેનામાં કૃત કૃત્યતાની લાગણીનાં  તત્વમાં સ્થિર થયો છે ,અને પછી પરમતત્વ  પરમાત્માનાં આદેશ  અનુસાર પોતે કર્મ કરે છે, ,આ સમજમાં જ  તેનું તે  કર્તવ્ય પાલન કરે છે ,આમ અર્જુન  શુધ્ધ બુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરીને અંતરની સમજ પૂર્વક કૃત કૃત્યતાની  લાગણી સાથે કર્તવ્ય નું શુદ્ધ બુદ્ધિથી પાલન કરે છે ,અહી  વિચાર, લાગણી .અને ક્રિયાનો સમન્વય જોવા મળે છે, અને અહી જ  જીવન યોગનું સત્યતા પૂર્વક આચરણ જોઈ શકાય છે.

આમ આપણા જીવનમાં જ્ઞાન,કર્મ ,ભક્તિ અને યોગનો સમન્વય કરવો આવશ્યક અને જરૂરી છે, તોજ આપણામાં સાચી આધ્યાત્મિકતાનો  સત્યના આધારે વિકાસ થાય છે,અને  યથાર્થ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શક્ય બને છે ,આમ ગીતાનો  આચાર  ધર્મ “ સત્ય સ્વરૂપ જીવન યોગ”  છે ટુકમાં માણસે  સાધના કરી ને શુદ્ધ બુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી જ જોઈએ ને તેના નિર્ણય અનુસાર ચાલવું જોઈએ એમ ગીતાનું સ્પષ્ટ કહે વું છે.

શુધ્ધ બુદ્ધિ એટલે રાગદ્વેષ,કામના વાસના, ઈચ્છા તૃષ્ણા અને અહંકાર વગેરે રહિતની સ્થિતિ એનું નામ છે શુધ્ધ બુદ્ધિ આ ધ્યાન યોગની સાધના દ્વારા સમાધિ સુધી પહોચતા જ  પ્રાપ્ત થાય છે, આવી શુધ્ધ બુદ્ધિના નિર્ણય ઉપર ચાલવાનું ગીતા કહે છે જેને ગીતાએ” જીવન યોગ “નામ દીધું છે આ  જીવન યોગના આચરણ દ્વારા મોક્ષ  પ્રાપ્ત થાય છે. મોક્ષ એટલે પરમ શાંતિ ,પરમ સુખ અને પરમ આનંદની સ્થિતિ અને અદ્વેત્તતા.  આ અદ્વેતતા એટલે જીવનમાં વિશાળતા,અને અભયની સ્થિતિ ને સંશય રહિતતા છે ,જે જન્મ મરણના ચક્રમાંથી બહાર નીકળી જવું.  ચાલો આપણે આપણા જીવનમાં જીવન યોગનું જ આચરણ કરીએ ને શુદ્ધ થઈ સિદ્ધિને વરીએ.

ગીતાના આચાર અંગેનો અભિગમ ભાગ-2

ગીતાના આચાર અંગેનો અભિગમ ભાગ-2
       “સત્ય જીવનયોગ’

ગીતાના નિષ્કામ કર્મ યોગ,જ્ઞાન યોગ અને ભક્તિ માર્ગ  બાબતે વિચારતા લાગે છે, કે ગીતામાં  કોઈ એક ચોક્કસ માર્ગ એકલો અટૂલો હોય તેવો કોઈ એક બીજાની સાથે કોઈ જાત  સબંધ વિનાનો આચાર ધર્મ ગીતામાં સુચવાયો નથી, એટલે આમ જોઈએ તો  ગીતાના  નિષ્કામ કર્મને જ્ઞાનની, જ્ઞાનને કર્મની, જ્ઞાનને  ભક્તિની અને ભક્તિને જ્ઞાનની આવશ્યકતા રહે જ છે,અને આ રીતે આચાર  ધર્મમાં  એકબીજા સાથે સંકલન અને સમન્વય  કરવું આવશ્યક કહેવાયું  છે, અને આ ત્રણે માર્ગમાં અંતે  પાછો  યોગ નો આશરો તો  લેવો જ પડે છે. તે સિવાય સિદ્ધિ હાથ વગી થતી જ નથી, 

ગીતા નો આખરી સંદેશ એવો લાગે છે કે જ્ઞાન,કર્મ ,ભક્તિ અને યોગ આ ચારે ઓત પ્રોત કરી ,સંકલન અને સમન્વય કરી  એક નવા જ પ્રકારનું સત્ય  જીવન દર્શન રજું  કરે  છે, આ ચાર ને જોડીને સમન્વય કરીને  એક નવા  જ નવા પ્રકારનો સત્ય  જીવનયોગ આપણી સમક્ષ રજુ કરે છે,  તેમ જણાય છે.

ગીતામાં પ્રતિપાદિત આચાર ધર્મ નિ:શંક પણે તે એક સાર્વત્રિક સત્ય એવા સત્ય ધર્મની ધોષણા કરે છે,આમ ગીતામાં જે કાંઈ  રજુ થયું છે, તેમાં તાત્કાલિક સમસ્યાઓના નીવેડાની વાત ઓછી છે, અને આખી ગીતામાં સર્વકાલીન સત્ય દ્રષ્ટિ વધારે હોય તેમ જણાય છે, અને આજ ગીતાનાં સત્ય  ધર્મનું હાર્દ  છે,

આમ  જોવા જઈ એ તો ગીતામાં રજુ થયેલા જુદાજુદા વિચાર પ્રવાહો કે આચાર ધર્મો  પૂર્ણ પણે એક સ્પષ્ટ સત્ય આચાર પ્રણાલી  રજુ કરતી હોય તેમ જણાય છે,  જેમાં જ્ઞાન, નિષ્કામ કર્મ, ભક્તિ અને યોગ આ ચાર એક બીજા સાથે  ઓતપ્રોત થઈ ને એક નવું જ પૂર્ણત: સાર્વત્રિક  સત્ય જીવન દર્શન રજુ કરે છે, જે દ્વારા  ગીતા સત્ય જીવન યોગ ઉભો કરે છે, અને આ સત્ય જીવન યોગ દ્વારા જ માણસ મોક્ષ  સુધી પહોચી શકે છે એમ પ્રતિપાદન કરે છે ,આનું નામ જ નિષ્ઠા કહેલ  છે ,

ધર્મ બાબતે જયારે વિચારીએ છીએ ત્યારે સ્પષ્ટ લાગે છે. કે આજના તમામ સાર્વત્રિક ધર્મ મોટે ભાગે વ્યક્તિ વાદી જ હોય છે, આમ બધાજ કોઈ ને કોઈ  વ્યક્તિ સાથે જ સંક્ળાયેલા હોય છે, તેથી  બધા જ વ્યક્તિ વાદી જ છે,તેમાં કોઈ શંકાજ  નથી. આમ સર્વ જન સુખાય સર્વ જન હિતાય એવો  કોઈ ધર્મ આજે અસ્તિત્વ ધરાવતો જ નથી,આજના ધર્મો પોતાના સંકુચિત  કુંડાળામાંથી બહાર જ નીકળતા જ  નથી,આમ ધર્મો પોતાની વિશાળતા જ  ખોઈ બેઠા છે,તે આજની હકીકત છે, તેમ છતાં ગીતામાં રજુ થયેલો સત્ય આચાર ધર્મ જેને સત્ય જીવન યોગ કહે છે, તે જરા પણ રીતે સાંપ્રદાયિક, અલ્પકાલીન ,વ્યક્તિ વાદી ,સંકુચિત કે અસત્ય રૂપ આચાર ધર્મ તો નથી જ, ગીતા સ્પષ્ટ રીતે સંપૂર્ણ વિશાળતા અને  સત્યને સાથે લઈ ને જ ચાલે છે, તેના સત્ય રૂપી જીવન યોગમાં સહે જ પણ અસત્યની કે સંકુચીતતાની ગંધ સુધ્ધા જોવા મળતી નથી, તે જ તેની વિશેષતા છે.

આપણે નીશ્ચીત પણે એટલુ તો કહીજ  જ શકીએ છીએ કે ગીતામાં નિષ્કામ કર્મ યોગ,જ્ઞાનયોગ, ભક્તિ યોગ અને યોગનો બરાબર સમન્વય કરીને માણસના આંતરિક ભાવોને શુદ્ધ,સાત્વિક ,પવિત્ર અને સ્થિર કરવા માટે જ ગીતાએ  સત્ય જીવન યોગનો આચાર ધર્મ પ્રતિપાદન કરેલ છે, ને રજુ  કરેલ છે , જેનો પાયો સત્ય રૂપી આચરણ  અને આંતરિક શુધ્ધતામા જ રહેલો છે. ખરેખર જોવા જઈએ, તો, ધર્મનો પાયો જ સત્યનાં આચરણ દ્વારા બુદ્ધિની શુધ્ધતા પ્રાપ્ત કરી જીવનનાં સત્યમાં  સ્થિર થવામાં જ રહેલો છે,પણ આ સત્ય બીજાનું હરગીજ  નહી, પણ પોતે યોગની  સાધના દ્વારા અંતરમાંથી પ્રાપ્ત  કરેલ સત્ય,આમ , ગીતા સત્ય રૂપી જીવન યોગમાં શુદ્ધ બુદ્ધિ કરી આવી બુદ્ધિના  નિર્ણય અનુસાર આચરણ કરવાનું  સ્પષ્ટ કહે છે, આમ ગીતા નિ:શંક પણે આવો સત્યરૂપી આચાર ધર્મ સૂચવે છે,

વિચાર ,ભાવના અને કર્મ આ ત્રણ માનવ સ્વભાવના અને વ્યક્તિત્વના મહત્વના ધટકો છે, આ ધટકો અનુરૂપ જ ત્રણ પ્રકારની સાધના પદ્ધતિઓ આપણા શાસ્ત્રોએ નક્કી કરે છે,જેમાં વિચાર પ્રધાન માટે જ્ઞાન નિષ્ઠા ,ભાવના પ્રધાન માટે  ભક્તિ માર્ગ અને કર્મ પ્રધાન માટે નિષ્કામ કર્મ નિષ્ઠા  આ ત્રણ ઉપરાંત યોગને પણ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવેલ છે, આ ચારના સમન્વય અને સુમેળ સ્થાપી ને જ માણસ પોતાની જાતને અભિવ્યક્ત કરીને અપૂર્ણતામાંથી પૂર્ણ થવા સતત પ્રયત્ન કરે છે,આવી પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરાવા જ કર્મ કરે છે. પણ કર્મમાં સ્વાર્થને, રાગ દ્વેષને, અને અહંકારને ને ભેગો રાખે છે, જેથી પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી ને હાથે કરીને દુ:ખ, ચિંતા, તનાવ ને ખોળામાં બેસાડે છે, ને પંપાળે છે, મોટો કરે છે, ,જેથી પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરી શકતો જ નથી, અજ્ઞાનનો દોસ્તાર બને છે,

આમ જ્યાં જ્ઞાન અને ભક્તિ ,જ્ઞાન અને કર્મ  જ્ઞાન અને યોગનો સુમેળ અને સમન્વય નથી, હોતો ત્યાં માણસનું  ઉર્ધ્વીકરણ શક્ય બનતું જ નથી,અને માણસનો બધો પુરુષાર્થ નકામો જતો લાગે છે, આ પરિસ્થિતિ માણસ માટે હંમેશા અસહ્ય  બની જતી  હોય છે,ને પોતે ભાગ્ય હીન છે,તેવા વિચારમાં ગરકાવ થઈ  જાય છે,ખરેખર ભાગ્ય જેવું કાઈ  હોતું નથી, આવા વખતે માણસે  શુદ્ધ બુદ્ધિ કરી આવી  શુધ્ધ બુદ્ધિથી  નિર્ણય કરીને સત્યને  સાથે રાખીને  પુરુષાર્થ કરેલો હોતો નથી,.જેથી ફળની પ્રાપ્તિમાં વિસંવાદિતા હોય છે, ,   

સત્ય રૂપા ભક્તિનો આધાર અંતરની શ્રધ્ધા છે, ને  બોધીક જ્ઞાનનો પાયો જ શંકા છે, કર્મનો પાયો નીશ્કામતા છે, અને યોગનો પાયો સત્ય છે.. જ્યારે માણસની બુદ્ધિની અને મનની અપેક્ષાઓ ,આશાઓ તૃષ્ણાઓ વધે છે,અંતરની શ્રધ્ધાની સ્વીકૃતિઓ અને સત્ય રૂપ પુરુષાર્થ વચ્ચે જ્યારે  મેંળ જ પડતો નથી,  ત્યારે માણસ  હતાશા,,નિરાશા,,તનાવ ગ્રસ્તતા વગેરેમાં જકડાય જાય છે,પકડાય જાય છે , આથી જ આવે વખતે અશ્રધ્ધાવાન અને શંકા વાદી નાસ્તિક માણસ  બની જતો હોય છે. આમ ડામાડોળ પરિસ્થિતિમાં મુકાય  જતો હોય છે ,અને અજ્ઞાન  સવાર થઈ  જતું હોય છે. મોહમાં આવી જતો હોય છે જ્યારે મોહમાં જકડાય જાય છે ત્યારે શુંધ્ધ બુદ્ધિનો નાશ થાય છે, જેથી નિર્ણયો સ્વસ્થ ચિત્તે  કરી શકતો નથી, જેથી જીવનમાં વિસંવાદિતા ઉભી થાય છે,.અને ડામાડોળ પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થાય છે, આ છે અજ્ઞાની માણસનું વાસ્તવિક ચિત્ર, જે ગીતાએ આપણી સમક્ષ રજુ કરેલ છે ,

માણસના જીવન સંગ્રામમાં સત્ય ધર્મનો વાસ્તવિક અનુભવ, જે સત્ય ધર્મના હાર્દ રૂપ છે,તેની અભિવ્યક્તિ  હંમેંશા ભાવાત્મક ,ક્રિયાત્મક ,જ્ઞાનાત્મક અને યોગાત્મક એમ ચાર સ્વરૂપે થાય છે, થતી હોય છે ,આ ચારેય બાબતો એકબીજાથી જુદી કદી હોતી નથી, પણ એક બીજા સાથે જોડાયેલી અને સંકલિત થયેલી અને પરસ્પર એક બીજાપર અસર કરતી  હોય છે ,આ રીતે સમન્વય એ જ સાર્વતીક સત્ય ધર્મની આવશ્યક્યતા હોય તેમ સ્પષ્ટ જણાય છે, આમ ગીતાનો સત્યરૂપ આચાર ધર્મ જોતા અને તેની પર તટસ્થતા પૂર્વક વિચારતા લાગે  છે, કે ગીતા નિષ્કામ કર્મ,જ્ઞાન, ભક્તિ અને યોગને અલગ અલગ  જુદાજુદા માર્ગ તરકે દર્શાવતી નથી,પણ આ ચારેનો સમન્વય કરી સકલન કરી એકબીજાનું જોડાણ કરીને એક નવાજ પ્રકારનું જીવન દર્શન રજુ કરીને “સત્ય રૂપ જીવન યોગ “રજુ કરે છે ,જેના  ઉદ્દેશમાં સત્યરૂપ આચાર ધર્મ નિર્દેશે છે, જેનો પાયો સત્ય છે,ને તેનો મૂળભૂત ઉદ્દેશ સત્યના આચરણ દ્વારા સત્યને પ્રાપ્ત કરવાનો છે ,આમ ગીતા સ્પષ્ટ રીતે કહેવા માગે છે, કે જીવનમાં સત્યનું આચરણ જ સત્ય સુધી પહોચાડે છે.અને સત્યનું  આચરણ એજ સત્ય ધર્મ છે, જે કોઈ ધર્મમાં આંતરિક સત્યનું આચરણ નથી તે ધર્મ નથી પણ બખડ જંતર જ છે,. અને આવા બખડ જંતર ધર્મનાં અનુયાઈ થવું કે તેની કંઠી બાંધવી તે મહા પાપ કૃત્ય જ છે,

ગીતા પર તટસ્થતા પૂર્વક વિચાર કરતા એમ સ્પષ્ટ સમજાય  છે, કે ગીતામાં જુદા જુદા આજના ચાલુ  ધર્મોને સમન્વિત કરવા માટે અને એ રીતે તેમને બધાને એક સૂત્રમાં બાંધવા માટે ગીતામાં જ્ઞાનયોગ નિષ્કામ કર્મયોગ, ભક્તિમાર્ગ અને યોગનો સમન્વય કરવામાં આવેલો નથી, પણ પ્રગતી લક્ષી સત્ય ધાર્મિકતાનાં આદર્શને ચરિતાર્થ કરવા માટે અને સત્ય ધર્મને  મજબુત કરવા માટે  આવા સમન્વયની  એક અત્યંત અનિવાર્યતા સમજાતા “સત્ય જીવન યોગની” વાત  કરવામાં આવેલ છે,અને જેમાં સત્ય ને જ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવેલ છે , તેમ સ્પષ્ટ પણે લાગે છે,ખરેખર વિચારીએ તો “સત્ય એજ પરમાત્મા છે”, તે વાતને જ ગીતાએ ઉજાગર કરેલ છે, એમ લાગે છે.

ગીતામાં તત્વ જ્ઞાનનાં ,અને સત્ય ધર્મનાં પર હિંમ્મત ભર્યા નિર્ણયો લેવામાં ગીતા મહાવીર છે. જેમકે” સ્થિત પ્રજ્ઞ” અવસ્થા એ ગીતાની પોતાની આગવી સુજ અને સમજ છે, એજ રીતે” સ્વધર્મમાજ  જીવવું” જોઈએ,એજ રીતે સ્વ સ્વરૂપને જાણી તેમાજ સ્થિર થાવ, જીવનમાં સત્યને જ પકડો,અને ફ્લાષા છોડીને કર્મ કરતાજ રહો,આવા અનેક  નિર્ણયો ગીતાએ આપણી સમક્ષ રજુ કરેલા છે, જે નવીન છે, ને નાવીન્ય પૂર્ણ છે, આવા અનેક નવીન દીર્ધ દ્રષ્ટિવાળા સત્ય રૂપ મંતવ્યો ગીતામાં  રજુ થયેલા જોઈ શકાય છે, આવો જ એક સમન્વય સત્ય ધર્મ અને સત્ય જીવન યોગ આવું જ એક અતિ મહત્વનું તત્વ રજુ કરેલ છે,

ગીતાએ સ્પષ્ટ એલાન કર્યું છે કે હે માનવ તું તારા બધાજ ધર્મોને છોડીને પરમતત્વ પરમાત્માને શરણે થા,પરમ તત્વ પરમાત્મા તને તારા બધાજ પાપો માંથી મુક્ત કરશે જ. અને તું તારા જીવન સંગ્રામમાં શોક મોહ,રાગદ્વેષ,અહંકાર ન કર અને સ્વસ્થતા પૂર્વક પ્રસન્નચિત્તે જીવે જ જા,અને સુખ દુખ વગેરેને સમત્વ દ્રષ્ટિથી જોતા શીખ અને સ્થિત પ્રજ્ઞમાં સ્થિર થા, તું પરમ તત્વ પરમાત્માને પામીશ જ આવી ખાતરીને બાહેધરી ગીતાએ  આપી જ  રાખી છે, આનાથી વિશેષ આપણે શું જોઈએ,

આમ ગીતાએ પરમ તત્વ પરમાત્માની  શરણાગત અને સમર્પિત થઈને જીવન જીવવાનો ઉપદેશ આપેલ છે,એનો અર્થ સ્પષ્ટ એવો છે, કે માણસનો આત્મા એજ પરમાત્મા છે, એટલે આત્માને જાણી  તેમાં સ્થિર થઈને રહેવું આમ આ ર્રીતે અનન્ય ભાવે બધું જ પરમતત્વ પરમાત્મા જ બધું  કરે છે, આપણે તો માત્ર ને માત્ર નીમીત્ત માત્ર છીએ, આપણે તો તેમના વાણોતર છીએ, એમ સમજીને કોઈ પણ જાતની પરિણામની ચિંતા પરમ તત્વ પરમાત્માને સોપીને આપણે આપણા જીવન સંગ્રામમાં ઝંપલાવવું, અને ફ્લાષા છોડીને નિષ્કામ ભાવથી સ્વાર્થ અને આસક્તિથી મુક્ત થઈને તમામ કર્મો કર્યેજ જવા, આ રીતે  જીવન જીવવાથી જીવનમાં પાપ પણ છૂટી જ જશે, પાપને ઉભું રહેવાની જગ્યાજ રહેવા પામશે જ નહી,ટુકમાં અંતરની જાગૃતિ, પૂર્વક જીવેજ જવાનું છે,.જયારે માણસ અંતરની જાગૃતિ પૂર્વક કોઈ કર્મ કરે છે, ત્યારે તેનાથી પાપ કૃત્ય થતું જ નથી,અને તે કર્મ  બંધન કારક પણ થતું નથી , તેમ ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે, સમાજમાં જે કાંઈ બંધન કારક કર્મ  અને  ખરાબ કર્મો થાય છે, તે માણસની અજાગૃત અવસ્થામાં જ માણસ  કરતો હોય છે, એમ ગીતા કહે છે. 

આમ ગીતા તમામ ધર્મો અને કર્તવ્યો સાથે જોડાયેલા અહંકાર ,આસક્તિ,મોહ,મમતા કામના .વાસના, ઈચ્છા અપેક્ષા તૃષ્ણા આ બધું જ અંતરનાં ભાવથી  છોડી દેવાનાં છે,અને પાછુ જીવનમાં નિષ્કર્મ બની રહેવાનું નથી એમ ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે, એટલેકે જીવનમાં કર્મો તો ચાલુ જ રહે, છતા આ બધી જ બાબતો અંતરનાં ભાવથી વળગી  રહે નહી તે રીતે જાગૃત અવસ્થામાં કર્મ કરવાનું રહે છે, એટલે કે અનાસક્ત ભાવમાં સ્થિર આસક્તિથી મુક્ત થઈને, ફળની આશા છોડીને કર્મ કરતાજ રહેવાનું છે., આવા કર્મો  નિ:શંકપણે શોકથી મોહથી છોડાવવાનારા  જ બને છે . આનું નામ જ દિવ્ય કર્મ છે. અને દિવ્ય કર્મ કદી પણ બંધન કારક હોય શકે જ  નહી, એટલે શાંતિમાં ભંગ થશે જ નહી ,આમ પરમ શાંતિમાં જીવવું એજ જીવન છે, એમ ગીતા કહે છે,

આમ ગીતાએ સ્વધર્મ , શરણાગતી સમર્પણ,સર્વ વ્યાપકતા અને સત્ય આ પાંચ તત્વોના સત્યતા પૂર્વક આચરણમાં  આખી ગીતાનો સાર  આવી જાય છે, ,આ પાંચ તત્વોનો  નો જો માણસ શુધ્ધ બુદ્ધિ અને શુધ્ધ મન કરીને જીવનમાં અમલ કરે,આચરણ કરે  તો જીવનમાં બીજું કાઈ કરવાની કે કાઈ પણને   શોધવા જવાની જરૂર નથી ,કારણકે આનાથી બધું જ પ્રાપ્ત થાય છે, આ પાંચ  તત્વમાં જ્ઞાન,નિષ્કામ કર્મ ,અન્યોન્ય ભક્તિ અને સત્ય રૂપ યોગ આ ચારને ગુંથી લીધેલા છે. જીવનમાં ભૂત પ્રવૃતિનો વિસ્તાર અને પરમ તત્વ પરમાત્મા ની સર્વ વ્યાપકતાની સમજ અને જાણકારી એજ જ્ઞાન છે, અને તેની અંતરની પુઝા તરીકે નિષ્કામ ફ્લાષા છોડીને કર્મ કરવું  આમાં ભક્તિનો સમાવેશ થઈ  જાય છે,  અને સત્યના આચરણમાં યોગ આવી જાય છે ,આમ પાંચને સ્વીકારીને ચાલવાનું કહ્યું છે.એનું નામ જ ગીતા” જીવન યોગ” કહે છે.ટુકમાં  જે માણસ આસક્તિ રહિત,અને સર્વ ભૂતોમાં વેર રહિત  હોય છે, તેજ પરમતત્વ પરમાત્માને પામે જ છે, તેની ખાતરી આપેલ છે,

આ રીતે ગીતા નિષ્કામ કર્મયોગ,જ્ઞાન નિષ્ઠા,ભક્તિ માર્ગ અને” સત્ય રૂપી જીવન યોગમાં  “ ગીતાના આચાર ધર્મમાં  અળગાં ન રહેતા એક બીજાના ઓત પ્રેત થઇ જાય છે.આવા સમન્વય માંથી જ ગીતાનો સત્ય ધર્મ જીવન યોગ વિકસે છે,એટલે કે વાસ્તવમાં જ્ઞાન,કર્મ,ભક્તિ અને યોગ એ ચાર ગીતા સત્ય ધર્મના અને જીવન યોગના પાયા છે, આ  પાયા પરજ મોક્ષનું મંદિર બાધી શકાય છે, આમાંના કોઈ એક પાયાને ને વધુ મહત્વ આપવાનું ગીતાની  સત્ય દ્રષ્ટીએ  અભિપ્રેત નથી, પણ  ક્યારેક માનવ સ્વભાવમાં આં ચારે અંગોમાંથી કોઈ એકનું માનવ સ્વભાવ પ્રમાણે  અધિક હોય શકે ખરું તેથી કાઈ જ્ઞાની માણસ કાંઈ કર્મ ભક્તિ કે  યોગથી રહિત હોય એવું કદી પણ  બનતું જ નથી, આ ચારેનો સમન્વય એજ ગીતાનો” જીવન યોગ છે” આનું અસત્યતા પૂર્વક શુદ્ધ બુધ્ધથી અમલ કરતા જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે જે જીવનની સીધ્દ્ઘી છે , 

પ્રજ્ઞા માટે ગીતાનું આચરણ જરૂરી

આપણા જીવનમાં પ્રજ્ઞા એટલે શું તે સમજી લેવું આવશ્યક છે, પ્રજ્ઞા એટલે કોઈ પણ ધર્મ કે સંપ્રદાયની ધાર્મિક પરમ્મ્પરાની કે કથાકારોની માહિતી કે માણસે પોતાની બુધ્ધી પૂર્વક પ્રાપ્ત કરેલું જ્ઞાન એ પ્રજ્ઞા નથી. પરંતુ અધ્યાત્મની આંતરિક સાધના દ્વારા સત્યતા, નેતિકતા અને પ્રમાણીકતા યુક્ત આંતર દ્રષ્ટિનો સમાવેશ કરતુ આંતર જ્ઞાન એ જ પ્રજ્ઞા છે. માણસનું બાહ્ય જ્ઞાન કુત્રિમ હોય છે,જ્યારે આંતર જ્ઞાન તે સહજ અને સત્ય જ હોય છે.તેમજ સરળતા અને સત્યતા પર આધારિત હોય છે. અને પાછું સત્યતાં દ્વારા મેળવેલું હોય છે, આમ આંતર સાધના દ્વારા મેળવેલું સહજ જ્ઞાન છે,જેને આપણે અંતર્જ્ઞાન,અંત:પ્રજ્ઞા ,અંત:સ્ફૂરણા, પ્રત્યક્ષાનુભવ ,અપરોક્ષાનુભવ ,વગેરે શબ્દોથી ઓળખીએ છીએ,આમ પ્રજ્ઞા બોધ એ એક આંતરિક અનુભૂતિ,અનુભવ છે.જેને શબ્દાતીતમાં વર્ણવી શકાતું જ નથી. તે છે પરમ તત્વ પરમાત્માની અનુભૂતિ, અનુભવ. જે સ્થળ, કાળ અને સમયની તમામ હકીકતો અને વિચારથી સંપૂર્ણ પર હોય છે. તેનો સ્પર્શ માત્ર ને માત્ર પ્રજ્ઞા જ કરી શકે છે ,જીવનમાં પ્રજ્ઞા પરમનાં મર્મનું દ્વાર છે. પ્રજ્ઞા એ માણસના આત્માનો જળહળતો પ્રકાશ છે.પ્રજ્ઞાની પ્રાપ્તિ થતાં જ્ઞાતા,જ્ઞેય અને જ્ઞાનના ભેદો માણસના મનમાંથી સાવ જ ભૂસાય જાય છે. અને અદ્વેતની પ્રાપ્તિ થાય છે. જીવનના તમામ સંશયો નાબુદ થાય છે, અભયમાં સ્થીર થવાય છે,આમ પ્રજ્ઞા દ્વન્દ્વાતીત પરમજ્ઞાન છે.
માણસની બુધ્ધી વડે કે તર્ક વડે પરમ તત્વ પરમાત્માનુ કે સતનું આકલન થઇ શકતું જ નથી. માણસને સ્વ,સ્વરૂપનું જ્ઞાન પ્રજ્ઞાને લીધેજ થાય છે. જે બુધ્ધી દ્વારા કદી જ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત થતું જ નથી.તેના માટે તો ઇન્દ્રિયા તીત,મનથી મુક્ત, નિર્વિચાર,.અહંકાર શૂન્ય,અને ઈચ્છા રહિત થવું જ પડે એટલે કે સો ટકા શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરવી જ પડે તોજ જ્ઞાન ઉઝાગર થાય.છે.બુધ્ધી દ્વારા આવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય જ નહી કારણકે બુધ્ધિ તો બેધારી તલવાર છે. જે બન્ને બાજુ કાપે છે. માટે બુધ્ધી દ્વારા પ્રજ્ઞા પ્રાપ્ત થઇ શકે જ નહી. તેના માટે તો બુદ્ધી અને મનથી પર થવું પડે છે..આમ પ્રજ્ઞા એટલે સત્યને ગ્રહણ કરતી ચેતના.
પ્રજ્ઞા એટલે જયારે સાધકને પોતાની અંત:કરણની સાધના દ્વારા અહંકારને ઈચ્છા વગેરેની સાવ જ નાબુદી થાય છે.પુર્ણ શુધ્ધતા પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે જ આંતરિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.આ સ્થીતીમાં ભાવોની ઉત્પતી સ્વત:થાય છે.કરવી પડતી નથી. ત્યારે જ પ્રજ્ઞા પારમીતાનો જન્મ થાય છે. જેનાથી માણસને બુદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેને જ્ઞાનની પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિ કહે છે.જ્ઞાન જેવી પવિત્ર ચિજ આ દુનિયામાં બીજી કોઈ નથી,આવા જ્ઞાન વિના મોક્ષ અસંભવ છે. આવું જ્ઞાન ગીતાના આચરણ દ્વારા જ પ્રાપ્ત થાય છે,આ જ્ઞાન ગીતાના આચરણની ફળશ્રુતિ છે.ફળની પ્રાપ્તિ છે,.આ ફળ મીઠું મધુરું અને અમૃત સમાન છે.જેની પ્રાપ્તિ એજ માનવ જીવનની સિદ્ધી કહેવામાં આવે છે.
આવી ભગવત ગીતા એ મહા ભારતના ભીષ્મ પર્વનો એક ભાગ છે.સંસ્કૃત સાહિત્યનુ સોથી વધુ લોકપ્રિય સત્ય રૂપી ધર્મ કાવ્ય છે.જેની કિંમત જગતમાં આંકી શકાય તેમ નથી ,એવી તેની અણમોલ કિંમત છે. જગતની કોઈપણ ભાષામાં આનાથી અધિક સુંદર જ્ઞાન દાયક, તત્વચિંતન વાળું માનસશાસ્ત્રીય બીજું કોઈ કાવ્ય જગતમાં નથી આમ ગીતા આધ્યાત્મિક તત્વજ્ઞાન ,નિષ્કામ કર્મયોગ ,અન્યોન્ય ભક્તિમાર્ગ, જ્ઞાનયોગ.અને યોગ તેમજ જીવનયોગ અને જીવનનાંઅમૃત સમા સદાચારના, સત્યના પાઠ શીખવનારું સાચા હીરાથી જડેલું રત્ન છે.તેના આચરણથી જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે.તેની પુઝા કરવાથી કાઈ હાથમાં આવે જ નહી.સિવાય કંકુ..
ગીતાની ગણના શ્રુતિમાં થતી નથી પણ સ્મૃતિમાં થાય છે ,તેને પરમતત્વ પરમાત્માનું પ્રેરણા સ્વરૂપ સત્ય ધર્મનું શાસ્ત્ર માનવામાં આવે છે.અને કહેવાય છે કે ગીતા રચનાર કવીએ પરમાત્માના મુખેથી જ ગીતાનો બોધ અપાવ્યો છે. જેમાં દર્શન,સત્ય ધર્મ,અંને માનસશાસ્ત્રનો સમન્વય કરવાંમાં આવેલો જોઈ શકાય છે ગીતાનો ગાયક શ્રીક્રષ્ણએ ભારતીય સમાજ નો લોકપ્રિય પરમાત્મા સ્વરૂપ પુરુષ છે. તે જે રીતે શુધ્ધ પવિત્ર સત્ય સ્વરૂપ જીવન જીવતો મહા માનવ છે.તેનામાં ઈચ્છા,અપેક્ષા તૃષ્ણા અહંકાર,રાગ દ્વેષ એવું કશું પણ છે જ નહી આમ સો ટકા શુધ્ધતા ધારણ કરેલ પરમતત્વ પરમાત્મા સ્વરૂપ છે.તે સોંદર્યનો, પ્રેમનો, સત્ય સ્વરૂપ મહાનમહામાનવ છે,જે પરમાત્મા સ્વરૂપ છે..

ગીતાના ત્રણ આદર્શ પુરુષો

ગીતા એ આપણી સમક્ષ ત્રણ આદર્શ પુરુષો રજુ કર્યા છે, .જેમાં ૧,સ્થિત પ્રજ્ઞ પુરુષ, ૨,ભગવત ભક્તપુરુષ અને ૩,ત્રીગુણાતીતપુરુષ આ ગીતાના ત્રણ આદર્શ પુરુષો છે,જે ત્રણેય સત્ય સ્વરૂપ છે ,દેખીતી રીતે આ ત્રણેય પુરુષો જુદા લાગે છે. પણ ગહનતા પૂર્વક ચિંતન મનન કરીએ તો જુદા લાગતા નથી. પણ સત્યને વરેલા સત્ય સ્વરૂપ છે, ત્રણેની સત્યની સાધનાના માર્ગો અલગ લાગે છે. પણ ત્રણેનુ ગંતવ્ય એક જ અને તે છે પરમની પ્રાપ્તિ આજ તો કવિની ગુંથણીની વિશેષતા છે..તેઓ ત્રણે એકજ પ્રકારની સિદ્ધી પ્રાપ્ત કરે છે. તેનું નામ છે પરમ જ્ઞાન.
૧,ગીતાનો સ્થિત પ્રજ્ઞ પુરુષ એટલે જેની પ્રજ્ઞા સંપૂર્ણ પણે સ્થીર થયેલી છે, વિષયોની સાથે ઇન્દ્રિયો સંયોગમાં આવવા છતાં જે સહેજ પણ વિચલિત થતો જ નથી તેને સ્થિત પ્રજ્ઞ પુરુષ કહ્યો છે.
૨,ગીતાનો ભગવત ભક્તપુરુષ અન્યોન્ય ભાવથી પરમાત્માને પુરેપુરો સમર્પિત થઈને અને તેની સાથે સો ટકા હૃદયસ્થ થઇ ને પરમતત્વ પરમાત્માની પૂરેપૂરી શરણાગત સ્વીકારેલ છે.અને પરમાત્મામાં પુરેપુરો લીન થયેલ છે, ને પોતાનું અસ્તિત્વજ મિટાવી દીધું છે તેવો ભગવત વત્સલ ભગવત ભક્ત છે..
૩,ગીતાનો ત્રીગુણાતીત પુરુષ તો પોતાના જીવનમાં સત્વ,રજસ અને તમસ આ ત્રણે ગુણોને ઓળંગી ગયો હોય છે.તેનાથી સંપૂર્ણ રીતે નિવૃત્તિ મેળવી હોય છે.ને પુરેપુરો શુધ્ધ થયેલ પુરુષ છે.ત્રિગુણાતીત..
આમ ગીતાના ત્રણેય પુરુષોએ જુદી જુદી રીતે આંતરિક સાધના કરીને પુરી શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરી હોય છે. આંતરીક શુધ્ધતા પ્રાપ્ત કરવા ત્રણેએ જુદા જુદા સાધનાના માર્ગ પસંદ કરે છે.આ ત્રણે પુરુષો દ્વારા ગીતા સ્પષ્ટ કહેવા માંગે છે. કે માણસ ગમે તે માર્ગ પોતાની પ્રકૃતિ અનુસાર પસંદ કરી શકે છે,આમ માર્ગનું કોઈ જ મહત્વ નથી, પણ આંતરિક શુદ્ધતાનુ જ મહત્વ છે.એટલેકે જીવનમાં આચરણનું જ મહત્વ છે,બાહ્યા ચારોની કોઈ જ કિંમત નથી તે તો માત્રને માત્ર ભટકાવ જ છે. ભટકાવ દ્વારા કદી પણ સિદ્ધી હાથ વગી થાય જ નહી..એટલેકે આંતરીક શુદ્ધતા વિના જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શક્ય જ નથી.અને આંતરિક શુદ્ધતા માત્ર ને માત્ર અંત:કરણ પૂર્વકના શુધ્ધ બુદ્ધિથી થતાં આચરણથી જ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શક્ય બને છે. જ્ઞાન વિના સિદ્ધિ નથી.તેજ ગીતાનો સંદેશ છે.

ગીતાના ત્રણ માર્ગો

ભગવત ગીતા એ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે ત્રણ માર્ગનું વર્ણન કરેલ છે .આમે જગતમાં ત્રણ પ્રકારના સ્વભાવ વાળા માણસો હોય છે. જેમાં એક ભાવપ્રધાન જેને ઉપાસક ને ભાવુક કહી શકાય, ભાવનાશીલ.. ,બે કર્મ પ્રધાન જે ક્રિયા શીલ સદાય હોય છે,જે નવરો બેસી શકે જ નહી તેવો કાંઈકને કાંઈક પ્રવૃત્તિ કરતો જ હોય તેવો ક્રિયાશીલ અને ત્રણ જ્ઞાન પ્રધાન જે સદાય ચિંતન શીલ હોય છે,જે સતત વિચારોમાંજ આળોટતો હોય તેવો ચિંતન શીલ. આ ત્રણ પ્રકારના માણસો માટે ગીતાએ ત્રણ પ્રકારની સાધના પદ્ધતિ મૂકી છે. ગીતાનું સ્પષ્ટ કહેવું છે. કે જે માણસ ભાવ પ્રધાન છે તેને માટે ભક્તિ માર્ગ સાધના માટે શ્રેષ્ઠ પુરવાર થાય છે. ,જે કર્મ પ્રધાન છે તેને માટે કર્મ નિષ્ઠા સાધના પદ્ધતિ શ્રેષ્ઠ પુરવાર થાય છે, ને જે જ્ઞાન પ્રધાન છે તેને માટે જ્ઞાન નિષ્ઠા સાધના પદ્ધતિ શ્રેઠ છે, આ રીતે ગીતામાં જ્ઞાન નિષ્ઠા,કર્મનિષ્ઠા અને ભક્તિ માર્ગ વર્ણવેલ છે. આમ ગીતાની દ્રષ્ટીએ માર્ગનું મહત્વ નથી પણ સિદ્ધિનું જ મહત્વ છે.અને માત્રને માત્ર આચરણ દ્વારા સિદ્ધી સુધી પહોચી શકાય છે ,પંથ લાંબો છે અધરો પણ છે.પણ ધેર્ય ધરીને વિવેક સાથે સત્યને રાખીને ચાલવાથી સિદ્ધી હાથવગી થાય જ છે. જેની ક્રષ્ણ ભગવાને ખાતરી આપી છે .પછી આપણે શું ચિંતા,

યોગ એટલે શું?

યોગ એટલે જે માણસને અવિવેકથી ,અજ્ઞાનથી,મિથ્યાજ્ઞાનથી,મિથ્યાદર્શનથી,રાગદ્વેષથી, કલેશોથી,તેમજ કર્મ વિપાકો માંથી સાવ જ મુક્ત થવું છે, ને સંપૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરવી છે ,તેમને માટે પતંજલિ યોગ ની સાધના ઉત્તમ છે,
જેને અષ્ટાંગ યોગ કહેવામાં આવે છે ,જેમાં યમ,નિયમ,આસન,પ્રાણાયામ,પ્રત્યાહાર,ધારણા ધ્યાન અને સમાધી .યમમાં પાંચ પેટા જેમાં અહિંસા,સત્ય,અસ્તેય,બ્રહ્મચર્ય,અને અપરિગ્રહ તેજ રીતે નિયમના પાંચ પેટા જેમાં શોચ,સંતોષ,તપ,સ્વાધ્યાય,અને પરમાત્મા પ્રણીધાન આમ યોગમાં જેમણે સિદ્ધી પ્રાપ્ત કરવી છે. તેમણે આ સિદ્ધાંતોને સમજી આચરણમાં મુકવા જોઈએ. તો જ પરમતત્વ પરમાત્માની અનુભૂતિ સુધી પહોંચી શકાય છે.ને અદ્વેત્તા પ્રાપ્ત થાય છે.જે જીવનની સિદ્ધી છે. .
યોગ એટલે ચિત્તની તમામ વ્રુતિઓનો યોગની સાધના દ્વારા નિરોધ કરવો.,આમ યોગ એટલે જીવાત્માને પરમ તત્વ પરમાત્મા સાથે જોડવો. આમ આધ્યાત્મિક તમામ આશયો સિદ્ધ કરવા માટે રચાયેલા સિધ્ધાંતોની કસોટી કરવા માટે અને ઇન્દ્રિયાતીત અનુભવ કરવા માટે જે જુદી જુદી યોગની પદ્ધતિઓ છે. આ બધી જ આધ્યાત્મિક સાધનાની પદ્ધતિઓને યોગ કહેવામાં આવે છે. .આમ જે સાધનો દ્વારા આત્માની વિશુદ્ધિ અને તેનો મોક્ષસાથે યોગ થાય તે બધાજ સાધનો ને યોગ કહેવામાં આવે છે.આત્માનો જે ધર્મ વ્યાપાર મોક્ષનો હેતુ એટલેકે ઉપાદાન કારણ અને તે પણ વિના વિલંબે ફળ આપનાર તેનુ નામ યોગ છે. યોગનો મૂળભૂત હેતું મોક્ષની પ્રાપ્તિ જ છે.માણસના જીવનનું અંતિમ લક્ષ પણ એજ છે ..
ગીતાનો પણ એજ ધ્યેય છે .ગીતામાં યોગ શબ્દ અનેક વાર વપરાયો છે .યોગ એટલે યોગિક અથવા અદભૂત શક્તિ .કે યુક્તિ. યોગ એટલે ધ્યાન યોગ, અથવા ઇન્દ્રિયો અને મનનો નિગ્રહ. યોગ એટલે કર્મ યોગ, સમત્વ યોગ, અનાસક્ત યોગ, સ્થિતપ્રજ્ઞ યોગ,તો કોઈ કોઈ સ્થળે યોગનો અર્થ ભક્તિ યોગ પણ કરવામાં આવેલ જોઈ શકાય છે.આમ અનેક રીતે યોગ શબ્દ ગીતાએ વર્ણવ્યો છે.
સેશ્વરયોગ પ્રમાણે મનને પરમતત્વ પરમાત્મા સાથે જોડવામાં આવે છે. આમ યોગમાં આપો આપ ચિત્ત વૃતિનો નિરોધ કરવો જ પડે છે. એટલે યોગનો અર્થ સંયમ પણ થાય..ગીતાએ યોગ શબ્દનો અર્થ માર્યાદિત ન રાખતા માણસ જ્યારે જ્યારે પોતાની જાતને કોઈ પણ ઉમદા તત્વ સાથે જોડે ત્યારે યોગ શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે.
યોગ એટલે આત્માની જાગૃતિ દ્વારા આંતરિક અને ઉચ્ચતર ચેતનામાં પ્રવેશ માટેની સત્ય રૂપી પધ્ધતી.તેનો મુખ્ય હેતુ પરમાતત્વના એક્ત્વને તેના સર્વોપરી મૂળમાં શોધવાનો જ છે.
માણસનું આખું જીવન જ યોગ યુક્ત છે.કારણકે માણસ નિરંતર પોતાની મૂળભૂત પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવા માટે વ્યવસ્થિત રીતે સતત પ્રયત્ન શીલ હોય જ છે .આમ તેમના પોતાના વ્યક્તિત્વને વિરાટ વિશ્વ ચેતન્ય અને પરમ તત્વ પરમાત્મા એટલે કે સચિદાનંદ જોડે એક થવું જ છે. તે માટે જ જીવતો હોય છે. .અને કર્મ કરતો હોય છે.આમ તેની સર્વ પ્રકારે, સર્વ પ્રવૃત્તિ તેના સ્વ સ્વરૂપ સાથે એકતા સિદ્ધ કરવા માટે જ હોય છે. આજ માનવ જીવનનું અંતિમ લક્ષ છે .આ લક્ષ એટલે પોતાની જાતને જાણવી અને સ્વ સ્વરૂપમાં સ્થીર થવું અને સત્ય વિષે સભાન બનવું આ સ્થિતિનું નામ છે, નુતન જન્મ જે યોગ દ્વારા જ સિદ્ધ થઇ શકે છે.
યોગ એ માનસિક કેળવણી માટે સર્વોત્કૃષ્ટ સાધન છે.આજે દુનિયામાં માનવ સંસ્કાર એજ સોથી મોટો પ્રશ્ન છે.માનવ સંસ્કારમાં રોજ બરોજ નીચો નીચો ઉતરતો જાય છે,માનવ સંસ્કારનું સમગ્ર અવલંબન મન પર જ છે. અને મન જ યોગ દ્વારા કેળવાય છે.આ સિવાય આ જગતમાં મનને કેળવવામાંટે કોઈ અસરકારક સાધન કે રસ્તો નથી.તે આજના વિજ્ઞાન દ્વારા પણ સિદ્ધ થઈ ગયું છે.તેથી જ આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ઉજ્ઝવવામાં આવી રહ્યો છે. જેથી માણસ યોગનું મહત્વ સમજે ને યોગની સાધના કરવા આગળ આવે.યોગની સાધના હંમેશા મન આડું અવળું ભટકતું હોય તેને પકડી લાવી શાંત કરી દેવું તેને શુધ્ધ કરવું એટલેકે ચિત્તવૃતિ ઓનો નિરોધ કરવો તેજ યોગનો હેતું છે,ચિત્ત શુધ્ધ થયું એટલે જીદગી જીતી જ ગયા.
યોગ દ્વારા સો પોતપોતાની શક્તિ અને રૂચી અનુસાર યોગમાર્ગ અપનાવી પોતાનો પોતાની રીતે જીવન વિકાસ સાધી શકે છે.આજે તો યોગના અનેક પ્રકારો અસ્તિત્વમાં આવેલા છે .જેમાં હઠયોગ,રાજયોગ,લય યોગ,વગેરે .
યોગ દ્વારા માણસના સામાન્ય મનોમય અને સ્થૂળ જીવન માંથી બહાર નીકળીને એક ઉચ્ચતર આધ્યાત્મિક ચેતના અને મહત્તર તથા દિવ્ય સત-તામાં નવો જન્મ લેવો .આમ માનવ અને તેની વેયક્તિક ચેતનાનો દિવ્ય ચેતના સાથે સબંધ બંધાવો એજ યોગની સાધનાનું સાર તત્વ છે.

૧ - જ્ઞાન નિષ્ઠા અથવા જ્ઞાન યોગ

જ્ઞાન યોગમાં કે જ્ઞાન નિષ્ઠામાં બુધ્ધી અને માનસિક દ્રષ્ટિ એ બે માણસમાં રહેલી શક્તિઓ છે.આને સાથે લઈને શુધ્ધતા,અને એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરી પરમાત્માની અંતરની જીજ્ઞાસાને નિશ્ચિંત માર્ગમાં દોરી જઈ ને તે શક્તિઓની સહાયથી, મદદથી ઉત્તમોત્તમ અને ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ અને ઉત્તમોત્તમ આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિ એટલે કે પરમાત્માનું જ્ઞાન અને પરમાત્માનું દર્શન મેળવવાનો જ્ઞાન યોગની સાધના દ્વારા પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. જેમાં નિદીધ્યાસન દ્વારા પરમાત્માનું દર્શન કરી તેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી સાધકે તદ્રુપ થઇ જવું એજ જ્ઞાન યોગનો અને જ્ઞાન નિષ્ઠાનો અંતિમ મૂળભૂત હેતુ છે.
ગીતામાં જ્ઞાનના બે પ્રકારોનો સ્વીકાર કરવામાં આવેલ જોવા મળે છે .જેમાં એક જગતના બહારના દેખાવોને બહારથી સાધક પોતાની બુધ્ધી દ્વારા સમજવા મથે છે,અને બીજો પ્રકાર સાધક અપરોક્ષ અનુભવ અને અનુભૂતિના બળે આ દ્રશ્ય જગતની પાછળ રહેલ અંતિમ સત્ય તત્વ પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર કરે છે.આમ સાધક જે બાહ્ય દ્રશ્ય જગતની વિગતોનું બુદ્ધિથી આકલન કરવું તેનું નામ વિજ્ઞાન છે, જેને આપણે માહિતી કહીએ છીએ,આમ આધ્યાત્મ દ્રષ્ટીએ જ્ઞાન માહિતીથી સાવજ ભિન્ન વસ્તુ છે ,
જ્ઞાન એટલે આ જગતની વસ્તુ માત્રના મૂળમાં તેના અધિષ્ઠાન અથવા આધાર રૂપે જે એક અદ્વિતીય સત તત્વ પરમ તત્વ પરમારમાં રૂપે રહેલું છે .તેનો અપરોક્ષ અનુભવ,અનુભૂતિ,અથવા સાક્ષાત્કાર કરવો તેનું નામ જ જ્ઞાન ની પ્રાપ્તિ છે.આમ જોવા જઈએ.તો જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન એ એકજ પ્રવૃતિના બે પાસા જ છે એક બહિર્મુખી જ્ઞાન છે તો બીજું અંતર્મુખી જ્ઞાન છે ,અધ્યાત્મ જગતમાં વસ્તુ માત્રમાં વિલાસી રહેલા અદ્વિતીય એવા સત તત્વનું નિત્ય અને અવિનાશી એવા પરમાત્માનું દર્શન અથવા સાક્ષાત્કાર કરવા સાધકે અંતકરણ દ્વારા મથવું તેનું નામ જ્ઞાનયોગ છે.
બહિર્મુખી જ્ઞાન એ માત્ર બોધિક જ્ઞાન ,જે સાધકની સમગ્ર સત્તાને સંતુષ્ટ કરી શકતું જ નથી .જયારે અંતર્મુખી જ્ઞાન જે અનુભૂતિ જન્ય જ્ઞાન સાધકની બુધ્ધી,હૃદય અને સમગ્રક્રીયાને સંતોષે છે ,ઉપનીશદોએ આને પરા અને અપરા વિદ્યાઓ કહેલ છે .સાંસારિક પદાર્થોનું જ્ઞાન એ અપરા વિદ્યા છે. અને આત્મા તથા પરમાત્માના પારમાર્થિક તત્વોનો સાક્ષાત્કાર કરાવે, અનુભૂતિ કરાવે, તેને પરા વિદ્યા કહેલ છે.જે શાશ્વત અને સ્થીર એવા રૂપ તત્વોનું બનેલું છે.આથી તે અસ્થીરને અશાશ્વત વસ્તુ જગતમાં માણસની શાશ્વત જ્ઞાન પિપાસા ને સંતોષવાની તેનામાં શક્તિ જ નથી. આથી જ માનવ મન સદાય શાશ્વત અને સ્થીર તત્વો તરફ જ આકર્ષાય છે ને તે પ્રાપ્ત કરવાની સદાય ઈચ્છા રાખે છે, ને તે માટે જ તે સતત પ્રયત્ન શીલ હોય છે .પરંતુ બાંહય ઉપકરણો દ્વારા તે કદી પણ પ્રાપ્ત થઇ શકતું જ નથી.
જ્ઞાનનો અર્થ છે અંત:કરણની જીજ્ઞાસાનાં પરણામે જે પ્રાપ્ત થાય તે જ્ઞાન છે,આ માટે સાધકે જબ્બર જસ્ત અંત:કરણથી પ્રયત્ન કરવા પડતા હોય,જ્ઞાન પ્રાપ્તિ સાધક માટે અત્યંત સુખદ,આનંદ દાયક અને શાંતિ પ્રદાન કરનારું કૃત્ય છે,આ રીતે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ એજ જીવનનું હાર્દ છે.જ્ઞાન જીવનની તમામ શંકાઓનું સમાધાન હોય છે..તેથી તેની પ્રાપ્તિથી અનેરો આનંદ મનમાં પ્રાપ્ત થતો હોય છે.
જ્ઞાન ,સત્ય,અને પરમતત્વ પરમાત્માની પ્રાપ્તિ એ પર્યાય શબ્દો જ છે,આથી જ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતા જ સાધક જીવનનું સર્વોચ્ચ સત્ય મળ્યાનો ભાવ અનુભવે છે .પણ સત્ય હંમેશા જ્ઞાનાત્મક હોય છે. તો પણ જ્ઞાન બધું જ સત્ય રૂપ હોતું નથી તે બન્ને વચ્ચે ભેદ છે.
જ્ઞાન યોગની સાધનામાં સાધક જેમ જેમ સાધક આગળ વધે છે,તેમ તેમ તે ને જ્ઞાનનાં પ્રકાશનું પ્રથમ કિરણ પ્રાપ્ત થતાં જ સાધકના મનમાં પોતાની પોતાનામાં પૂર્ણતાની ભાવના પ્રગટે છે. અને પછી તેને સમગ્ર સંસાર અંધકાર મય ભાસે છે. આથી સાધક અસતમાંથી, સતમાં.અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં,અને મૃત્યુમાંથી અમૃતમાં જવાની તે ઈચ્છા કરે છે. આમ જ્ઞાન પારલોકિક, દિવ્ય સ્થિતિ, શાશ્વત આનંદ, સ્થીર દ્રષ્ટિ છે .પછી જ સાધકને વિશ્વની વેવિધ્યપૂર્ણ દશામાં જ્ઞાનમાં એકતા પામે છે, અને જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતાં જ મનમાં જે અનેકતા હોય છે. તે નાશ પામે છે, આમ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતા કૈક એવું પ્રાપ્ત થાય છે, જે એક સત્યને જાણવાથી આ વિશ્વનું બધું જ જાણી શકાય છે. .આમ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ એ સપુર્ણતાની પ્રાપ્તિ છે, તે પ્રાપ્ત થયા પછી કાંઈ પ્રાપ્ત કરવાનું બાકી રહેવા પામતું જ નથી.સંપૂર્ણતા પ્રાપ્ત થાય છે, .આમ જ્ઞાની સાધકને સર્વ ભૂતો આત્મ રૂપ થયા હોવાથી તે પછી સર્વત્ર એક્તા જ જોવે છે, મારો આત્મા છે, તેજ બીજા પ્રાણીનો આત્મા છે. આમ તે મોહ અને શોકથી તદન મુક્ત થઇ જાય છે .આવું સર્વના હાર્દ રૂપ પરમ તત્વની પ્રાપ્તિ એટલે જ પરમ તત્વ પરમાત્મા..આમ જ્ઞાન એટલે જ પરમતત્વ પરમાત્મા નો સાક્ષાત્કાર. તેથી જીવનના બધાજ વિરોધો પ્રાપ્તિ થતા જ શમી જાય છે.આ અનુભૂતિ અને સાક્ષાત્કારનું સત્ય વાણીની મર્યાદામા પુર્ણ પણે વ્યક્ત થઇ શકે જ નહી .આથી વાણીઅને મન જ્યાં પાછુ પડે છે તેજ પરમતત્વ પરમારમાં છે.
આમ જ્ઞાન એ માત્ર બોધિક સમજ નથી એ આપણી શાશ્વત દશા છે અને વિચાર,લાગણી અને ક્રિયા એ માણસના સ્વભાવના ત્રણેય પાસાઓને સ્પર્શે છે ,આથી જ માણસની સમગ્ર ચેતનાના અંત:કરણ પૂર્વકના પ્રયત્નોને પરિણામે જે પ્રાપ્ત થાય તેનું નામ જ્ઞાન છે .એટલે જ્ઞાન નિષ્ઠામાં માણસની કામના મય નિમ્ન સ્વભાવને વશ કરીને બુદ્ધિને પુરેપુરી સ્થિરતા આપવી.અને પછી શુધ્ધ બુદ્ધિના જ નિર્ણય અનુસાર વર્તન વ્યવહાર અને આચરણ કરવું વગેરે બાબતો જ્ઞાન નિષ્ઠાનો પૂર્વાંગ છે.કામના અને કર્મ એક બીજા સાથે સંલગ્ન હોય જ્ઞાન નિષ્ઠાનાં પૂર્વાંગ કર્મા ચરણનો પણ સમાવેશ થઇ જાય છે,આ જ્ઞાન નિષ્ઠાને બુદ્ધિયોગ પણ કહેવામાં આવે છે. ધણા તેને પ્રજ્ઞા યોગથી પણ ઓળખે છે. આ રીતે જ્ઞાન નિષ્ઠાની સિદ્ધી પ્રાપ્ત થતા જ્ઞાન દશાનો અનુભવ જીવનમાં શક્ય બને છે.
માણસના જીવનમાં રહેલાં તમામ અનિષ્ટો અને નબળાઈઓથી સો કોઈ પરિચિત છે. .માણસ બુધ્ધી શાળી હોવા છતાં માણસ પોતાના જીવનમાં શુધ્ધ બુદ્ધિના નિર્ણયો અનુસાર કદી પણ વર્તતો નથી .આ અને આવી હરકતો અને હકીકતમાંથી જ ઉત્પન્ન થાય છે પશુતા. માણસમાં રહેલી બુધ્ધી તત્વની અધીકતાને કારણે જ તે પશુઓથી ચડિયાતો ગણાય છે.સંસ્કૃતિ અને સમાજ જીવન,ધર્મ અને કળા, તત્વજ્ઞાન અને વિજ્ઞાન,જુદી જુદી સાધનાંની પદ્ધતિઓ, અધ્યાત્મ દ્વારા સ્થિત પ્રજ્ઞતાં.આ બધું જ માણસની બુદ્ધિના પુરુષાર્થનુ જ પરિણામ છે.
માણસ અત્યંત એવી અનેક પ્રકારની નબળાઈઓ.જેમાં રાગ દ્વેષ ,અહંકાર,સ્વાર્થ,મોહ,લોભ લાલસા,તૃષ્ણા જેવાં અનેક પ્રકારનાં નિમ્ન સ્વભાવથી ભરેલો છે.તેનાથી પર થઈ ઉર્ધ્વ સ્વભાવને પામવાની વૃતિને જ અધ્યાત્મની સાધના કહેવામાં આવે છે. આવી અધ્યાત્મની સાધના જ માણસને માટે પરમ પુરુષાર્થ છે. જયારે માણસના જીવનરસની લગામ શુધ્ધ બુદ્ધિરૂપી સારથીના હાથમાં સોપાય છે. તુર્તજ વિકાસની અખૂટ શક્યતાઓના દ્વાર અધ્યાત્મની સાધના દ્વારા ખુલ્લા થાય છે. ને પરમ સિદ્ધી હાથમાં આવે છે.
ગીતાનું સર્જન જ માણસની આવી જ નબળાઇઓમાંથી જ થવા પામ્યું છે..ગીતાનો મુખ્ય સૂત્ર ધાર અર્જુન કર્તવ્ય પાલનની મહાન પળે જ વિચલિત થઇ બેઠો. કુરુક્ષેત્રનું યુદ્ધ અનીવાર્ય છે,,અને પોતે ધર્મ પક્ષે છે તે પણ જાણતો હતો તેમ છતાં કર્તવ્ય પાલનના પ્રસંગે તેનામાં મોહ ઉત્પન્ન થયો આથી લાગણી વશ બની યુદ્ધરૂપી કર્તવ્ય પાલનનો ઇનકાર કરે છે,ને અનેક પ્રકારની દલીલો કરે છે .આ બધી દલીલો માટે જગતમાં એકજ શબ્દ છે જેને કહેવાય છે પ્રજ્ઞા વાદ આ બધો મોહાંધ બુદ્ધિનાં તર્કૉ છે .તેનાંમાં સારા સારનો વિવેક નથી. આ બધી જ દલીલો અનીશ્ચયાત્મક બુદ્ધિના જ તર્કો છે. .આમ અર્જુન અશુદ્ધ બુદ્ધિથી આવૃત થયેલો છે. .આમાંથી બહાર કાઢવા માટે જ ગીતાનું જ્ઞાન છે,,એટલે ગીતાનું સમગ્ર જ્ઞાન અજ્ઞાન માંથી માણસને બહાર કાઢવાનું જ જ્ઞાન છે. જયારે માણસની બુધ્ધી અનીશચ્યાત્મક હોય છે ત્યારે તે અશુદ્ધીઓથી આવૃત હોય છે .અને અશુદ્ધીઓથી ધેરાઈ ગયો હોય છે.ત્યારે અર્જુન જેવી જ સ્થિતિ દરેક માનસની થતી હોય છે.
આ પ્રત્યેક માણસ માટે આ સાવજ અતિ સાહજિક છે,ક્રિયા જ છે. આવી અવસ્થામાં બુધ્ધી મોહના પડદાથી ધેરાંયને જ વિચારે છે.આથી જ માણસે શુધ્ધ બુધ્ધી યોગમાં સ્થિર થવું જોઈએ. અને શુધ્ધ બુદ્ધિના નિર્ણય અનુસાર જ કર્મ કરવું જોઈએ. આ માટે જ માણસમાં પ્રજ્ઞાની સ્થિરતા અનિવાર્ય છે. તે માટે જ અધ્યાત્મની સાધના કરવાનું ગીતા કહે છે. .અધ્યાત્મની સસ્ધાના દ્વારા જ શુધ્ધ બુધ્ધી પ્રાપ્ત થાય છે. અને શુધ્ધ બુધ્ધી એટલેજ પ્રજ્ઞા છે. આવી પ્રજ્ઞાની પ્રાપ્તિ જ્ઞાન નિષ્ઠા દ્વારા થઇ શકે છે.
જ્ઞાનએ જો માત્ર પ્રવૃત્તિ જ હોય તો તે જ્ઞાન નથી,અને જ્ઞાન એ માત્ર નિવૃત્તિ જ હોય તો તે ભીરુતા જ છે.આ બે છેડાની વચ્ચે ગીતાનો જ્ઞાન યોગ વિકસી રહ્યો છે,આમ જ્ઞાન નિષ્ઠાની શાબ્દિક અભિવ્યક્તિમાં જે મુશ્કેલી જોવા મળે છે. તે તેના આચરણમાં નથી. એટલું જ નહી પણ ગીતાની દ્રષ્ટિમાં જ્ઞાન નિષ્ઠા અને કર્મ નિષ્ઠા એક બીજાના વિરોધી પણ નથી, પણ એક બીજાના પુરક છે, તે જ તેની વિશેષતા છે, ,એટલું સમજી લેવા જેવું છે કે ક્રષ્ણ ભગવાન જીવનમાં બધું છોડવાના મતના નથી, પણ જે વસ્તુ જીવનમાં છોડવા જેવી સત્યના આધારે લાગે તે જ છોડવાના મતના છે, આમ ગીતાએ જીવન શાસ્ત્ર છે, અને જીવન શાસ્ત્રતો માણસનો સમગ્ર વિકાસ નિર્દિષ્ટ કરે છે, કોઈ એક પાસાને વધુ મહત્વ આપે નહી પણ સમગ્રરીતે માણસને ઉઠાવે તે જ તેનો હેતુ હંમેશા રહેવાનો.એજ રીતે ગીતા કર્મ અને જ્ઞાન ઉપરાંત હૃદયની કેળવણી જેનાથી શક્ય બને તે સત્ય રૂપ ભક્તિ તત્વને સાથે જ રાખે છે તેથી જ ગીતા સંપૂર્ણ જીવન શાસ્ત્ર બને છે આમ ગીતા કર્મ,જ્ઞાન ,ભક્તિ,અને યોગનો સમન્વય કરી ને જીવન યોગ આપણી સમક્ષ રજુ કરે છે. તેજ તેનું મહત્વ છે ગીતા કોઈ એક વિચારને લઈને ચાલતી જ નથી પણ સમગ્રતાને લઈને ચાલે છે .ગીતાનો મૂળ ભૂત ઉદેશ માણસને સમગ્ર રીતે ઉઠાવવાનો છે,સમગ્ર રીતે ઉઠે તોજ મોક્ષના દરવાજે પહોચાય છે.

૨ - કર્મ નિષ્ઠા.અથવા કર્મ યોગ

કર્મ એટલે કોપણ પ્રકારનું કાર્ય અથવા કામ માણસ કાંઇકને કાંઇક કર્મ કરતો જ રહે છે. કર્મ કર્યાં વિનાં માણસ જીવી જ શકતો નથી. કારણ કે જીવવું એ પણ કર્મ જ છે. એટલે માણસે એ જોવું જોઈએ કે પોતે જે કાંઈ .કર્મ કરે છે,તેનાથી તેના આત્માને શાંતિ અને સંતોષ પ્રાપ્ત થાય છે ખરો?.જો શાંતિ ,સુખ અને આનંદ પ્રાપ્ત થતો ન હોય તો તેમાં માણસની કાઈક ભૂલ છે કારણકે કર્મતો હંમેશા શુધ્ધ અને,પરમાત્મ પરાયણ બુદ્ધિથી ,ફળની આશા છોડીને નિષ્કામ ભાવથી આસક્તિ, આશાથી,અપેક્ષાથી મુક્ત થઈને અસંગ બનીને કર્તૃત્વથી મુક્ત થઈને કરવું જ જોઈએ આવી રીતે થતું કર્મ એજ કર્મનિષ્ઠાનું કર્મ છે.આમ માણસ જ્યારે નિષ્કામ ભાવે પરમાત્માની કર્મની યોજનાના ભાગ રૂપે કર્તૃત્વ રહિત થઈને પોતાનું કર્તવ્ય બજાવનાર જ સાચો કર્મ યોગી છે. આવો કર્મ યોગી જ શાંતિ સુખ અને આનંદ પામી શકે છે.માણસના જે કર્મમાં કર્તાપણાનું અભિમાન નથી .ફળની જેમાં સ્પૃહા નથી. કેવલને કેવળ લોક સંગ્રહ કે અનાસક્ત ભાવ વાળી કર્તવ્ય બુધ્ધીથી જે કાંઈ કર્મ કરવામાં આવે તે તમામ કર્મ કદી પણ કર્તાને બંધન કારક થતા જ નથી. એટલે કે તેનો લેપ લાગતો જ નથી.તેવા કર્મ મુક્તિની આડે ફરતા નથી.ને મુક્તિ અપાવવામાં સહાયક બને છે .
ગીતા કારે કર્મ યોગની ચાર સુત્રી વ્યાખ્યા આપી છે જેમાં કહ્યું છે કે કર્મ યોગના સાધકે મનથી સ્પષ્ટ માની ને ચાલવાનું છે કે માત્રને માત્ર કર્મ કરવાનો જ તેમનો અધિકાર છે. કર્મના ફળમાં હરગીજ અધિકાર નથી. તેથી કદી પણ કર્મ ફળની આશા અપેક્ષા તૃષાના વાળા થવાનું નથી. એટલેકે આશા,અપેક્ષા તૃષ્ણા,અહંબુધ્ધી વગેરેનાં ભાવમાંથી મુક્ત થવાનું છે. અને પાછા કર્મતો સદાય કરવાના જ છે. કદીપણ છોડવાના નથી ને કર્મ નહિ કરવાની ભાવના પણ કદી મનમાં સેવવાની જ નથી. એટલે કે કર્મતો જીદગીભર શુધ્ધ બુદ્ધિથી કરવાના જ છે એટલેકે અનાસક્ત ભાવમાં, સમત્વ ધારણ કરીને તેમજ સ્થિત પ્રજ્ઞમાં સ્થીર થઈને કર્મ તો કરવાના જ છે
આવાઅનાસક્ત ભાવથી કર્મ કરતા કરતા ને સ્વાભાવિક રીતે જે ફળ પ્રાપ્ત થાય તે પરમતત્વ પરમાત્માના પ્રસાદ તરીકે સ્વીકારવાના છે,.ને તેનો ઉપયોગ કરવાનો છે.આરીતે કર્મ કરવાથી જ મુક્તિના દરવાજે પહોચી જ શકાય છે..ને આવા કર્મો બંધન કારક થતા જ નથી .કારણ કે કર્મ કદી કોઈને બાંધતા જ નથી કે મુક્ત કરતા નથી કર્મ તો સાવજ નિર્જિવ છે.તેનામાં જીવ જ નથી ચેતના નથી તેથી તેમાં બાધવાની કે છોડવાની શક્તિ જ નથી. જે વસ્તુ જ નીર્જીવ છે તે કઇ રીતે બાધે અને કઇ રીતે છોડે એટલે જે કાંઈ બંધન રૂપ છે તે આપણી કર્મ ફળની આશા, ઈચ્છા, અપેક્ષા, તૃષ્ણા,આસક્તિ મોહ ,વગેરે ભાવો જ બાંધે છે,આમ આપણા મનના ભાવો જ બાંધે છે. ને ભાવો જ મુક્ત કરે છે.
કર્મ નિષ્ઠાનું આચરણ એટલે અસંગ ,અલિપ્ત અને કર્તૃત્વ રહિત થઈને કર્મ કરવાનું તેનું નામ કર્મ નિષ્ઠા આ નિષ્ઠામાં માત્ર ને માત્ર ભાવમાજ ફેરફાર કરવાનો છે.એટલે હું કર્મ કરું છું એવા ભાવમાંથી જ મુક્ત થવાનું છે. આવા નિષ્કામ,આશા વિનાના ભાવ સાથેનું કર્મ બંધન રૂપ થતું નથી, અને અસંગ,અલિપ્ત,કર્તૃત્વ રહિત થઈને કર્મ ફળની આશા વિના કરતા હોવાથી કર્મમાં આપણી પૂરી શક્તિ કર્મ કરવામાં જ લાગશે જેથી કર્મ પણ સારું થશે ઉત્તમ કક્ષાનું ફળ પ્રદાન કરતુ થશે. કર્મ નિષ્ઠામાં ફળ આવેતે ભોગવવાનું નથી કે સ્વીકારવાનું નહી તેવી વાત નથી.પણ પ્રત્યેની ફળની અશામાંથી જ મુક્ત થવાનું છે.આવા ભાવ સાથે કર્મ થતું હોવાથી આપણા મનની શાંતિમાં જરા પણ ખલેલ પડશે નહી ને આનંદ સાથે કર્મ થતું જ રહેશે અને તનાવ મનપર રહેવા પામશે નહી .તેજ મોટામાં મોટો ફાયદો છે. જીવનનો લાભ છે.આનું નામ જ જીવન યોગ છે.
કર્મ યોગ એ સમત્વ પુર્ણ પ્રવૃત્તિ યોગ છે .જ્યારે રાજસ પ્રવૃત્તિ તો આંધળી છે જ્યારે કર્મ યોગ એ મહાન આધ્યાત્મિક લક્ષ પ્રતિ માણસને લઇ જનાર વિવેક યુક્ત સત્યને આધારિત પ્રવૃત્તિ છે.જગતની સત્યને આધારિત કોઈ પણ ધાર્મિક વિચારણા અને આધ્યાત્મિક શોધના ઉદેશો ઉદાત્ત વ્યક્તિ પર જ ભાર દેનારા રહ્યા છે .આ દ્રષ્ટિએ નિષ્કામ કર્મ યોગ પણ આખરે તો માણસના વ્યક્તિત્વનો વિકાસ કરવાનો જ ઉદેશ રહેલો છે .સાથે સાથે સમષ્ટિનો વિકાસ પણ થતો જ હોય છે .પરંતુ કર્મ યોગનું અંતિમ લક્ષ વ્યક્તિગત આધ્યાત્મિકતાની પ્રાપ્તિ નો જ રહ્યો છે.
આજના ધર્મો માત્ર ને માત્ર ક્રિયાનો જ વિષય બની ગયા છે. જ્યાં માત્ર ને માત્ર વિચારણા અને બાહ્ય ચિંતન છે. ત્યાં અંત:કરણ પૂર્વકનું કર્તૃત્વ,વર્તન ,આચરણ નથી અને માત્ર ને માત્ર બહિરંગ ધાર્મિક વર્તન વ્યવહાર ને આચરણમાં માત્રને માત્ર સુખ ભોગની પ્રાપ્તિ જ મહત્વની બની ગયેલ છે. ત્યાં મુક્તિનો આદર્શ ગોણ બની ગયો છે. ત્યાંધર્મની હાજરી જ નથી. તેમ ગીતા સ્પષ્ટ કહે છે .અને આવા સ્થળે પરમતત્વ પરમાત્માના અસ્તિત્વની હાજરી છે તેનો જ સ્વીકાર કરવામાં આવતો નથી.બાહ્ય આડંબરો એ ધર્મ નથી .એટલું માણસે બરાબર સાંજી લેવું જરૂરી છે.ધર્મની બધી જ ક્રિયા આંતરિક જ છે.આત્મા એજ પરમાત્મા છે તેને જાણો તેમાં સ્થીર થાવ એજ સત્ય ધર્મ છે.બાકી બધું જ ગબારા છે તેમાં કાંઈ તથ્ય જ નથી.
ગીતા કર્મની વ્યાખ્યા આપતા કહે છે કે જેનાથી ભુતભાવની ઉત્પતી થાય તેવો વ્યવહાર એ જ કર્મ છે . એટલેકે જડતત્વની ગતી કે ક્રિયા એ કર્મ નથી. એજ રીતે માનવેતર પ્રાણીઓની પ્રવૃત્તિ પણ કર્મ નથી. કારણ કે તેનામાં કર્તાપણાનો ભાવ કે હું પણું નથી. આમ કર્મએ સ્વભાવયુક્ત પ્રાણીની પ્રવૃત્તિ છે. શરીર ધારી જીવ જ આવા કર્મો કરે છે.કર્મ કાતો ઇચ્છિત ફળ આપે છે,અથવા અનિશ્ચિત,ફળ આપે છે તો કેટલીક વખત થોડું ઇચ્છિત અંને થોડું અનિશ્ચિત ફળ આપે છે. .પરંતુ કોઈપણ કર્મ ફળ આપ્યા વિના કે પરિણામ લાવ્યા વિના રહેતા જ નથી. એ કર્મનો શાશ્વત નીયમ છે.માણસ જયારે ફળ કે વિભિન્ન ફળોની આશા અપેક્ષા સાથે કર્મો કરે છે ત્યારે જ માણસમાં સુખ દુઃખ વગેરે ભાવો તેમના મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે.પરંતુ જો માણસે ફળની આસક્તિને તિલાંજલી આપીને, એટલે કે કર્તૃત્વ રહિત,આનાસક્ત ભાવમાં સ્થીર થઈનેફળની આશા રાખ્યા વીના કરેલા કર્મો શાંતિમાં ભંગ કરી શકતા નથી કે બંધન રૂપ થતા જ નથી,બંધન કર્મ કરતુ નથી પણ આપણી આસક્તિ,આશા,મોહ.ઈચ્છા,તૃષ્ણા વગેરે જ કરે છે તે સિધ્ધાંત ઉપરજ ક્રષ્ણ ભગવાને ગીતામાં નિષ્કામ કર્મ નિષ્ઠા સમજાવી છે.અંને તેજ સત્ય છે.
માણસ હંમેશા ફળની લાલસાથી કર્મ કરે છે ને તેથી વધુને વધુતે લપેટાતો જ જાય છે લપેટવાનું કારણ ફળની આશા છે. તે કદી કોઈની પૂરી થતી જ નથી, અને કદાચ પૂરી થાય તો પણ અધુરી જ લાગે છે. ને પૂરી થઇ જાયતો બીજી ઉભી થાય જ છે, એ તો મનનો સ્વભાવ છે. માટે જ આશા રહિત થવાનું ગીતા કહે છે.જે મળે તેમાં સતોષ માનો.અને સતોષ પૂર્વક જીવે જ જાવ. પરમાત્મા જરૂરિયાત પૂરી પાડવા બંધાયેલો જ છે પણ લોભ લાલચ પૂરી કરવા ઇનકાર કરે છે. કારણ કે તે કદી કોઈની પૂરી થઇ શકતી જ નથી.
.માણસે કરેલું કોઈપણ કર્મ ફળ આપ્યાવીના રહેતું જ નથી .કર્મનો આ અટલ નિયમ જન્મ જન્માંતર સુધી વિસ્તરે છે. તે સત્ય હકીકત છે ને તેની પાછળ વેજ્ઞાનિક કારણ રહેલું છે..વાસના કરી એટલે કર્મમાં પરિણમી નહી પણ ઉભીતો થઇ એટલેતે ફળ આપશે નહી ત્યાં સુધી શાંત થશે નહી અને શાંત નહી થાય ત્યાં સુધી ચાલુ જ રહેશે.એટલે વાસનાની ફળની પ્રાપ્તિ માટે જ માટે નવો જન્મ લેવો જ પડે છે. એટલે જ ગીતા કહે છે કે ઈચ્છા, કામના,વાસના,ને અહંકાર રહિત થવાનુ કહે છે ને તેનું મહત્વ સમજાવે છે .તેથી જ ક્રષ્ણ ભગવાન સંસાર છોડી ને સંન્યાસ લેવાના સખત વિરોધી છે, તેઓ કહે છે કે સંસાર છોડવાથી શું કામના વાસના, ઈચ્છા, અહંકાર ,રાગદ્વેષ.વગેરે નાબુદ થઇ જશે ખરાં?ગૃહસ્થાશ્રમ એ જો દુખદ,કર્મ ને જંજાળ હોય તો સંન્યાસમાં કર્મથી છુટકારો છે ખરો?જો સંન્યાસ પણ કામનાઓ,વાસનાઓ,ઈચ્છાઓ છોડાવી શકતો ન હોય તો તેનું માત્રને માત્ર જડ પણે વળગી રહેવું તેતો ધેલછા જ છે, નર્યું ગાંડપણ સિવાય કાઈ જ નથી. કોઈ સંન્યાસી ઈચ્છા રહિત થયો હોય તેવો એક પણ દાખલો નથી. ત્યાં તે સવાઈ જંજાળ ઉભી કરતો હોય છે ને તેઓ પણ શાંતિનો અહેસાસ કરી શકતો નથી, તે હકીકત છે .ત્યાં પણ થપાટ ખાયને હસતું મોઢું રાખતા હોય છે.તેઓ દુઃખી જ હોય છે,ચિંતા ગ્રસ્ત અને તનાવમાંજ જીવતા હોય છે. તો પછી સન્યાસ લેવાનો શું અર્થ. એટલે સંસાર છોડવાના સખ્ત વિરોધી છે. ને સંસારમાં રહીને અસંગ બનવાનું કહેછે. તે સાધના દ્વારા થઇ શકે છે. ને પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે તે જનક રાજાનો દાખલો આપે છે તેઓ રાજ કારભાર સંભાળતા સંભાળતા અલિપ્ત થયા હતા. તો માણસ જો ધારે તો થઇ શકે તેમ છે. આ માટે સત્યનો રસ્તો પકડી આંતરિક સાધના કરવા પર્ણ ભાર મુકે છે.
આના પરથી આપણને સ્વાભાવિક રીતે જ એમ થાય કે કર્મ કરવા છતાં કર્મ જ ન કરવું વધારે સારું છે .પણ તે શું જીવન સંગ્રામમાં શક્ય છે ખરું ?તેથી ક્રષ્ણ ભગવાન કહે છે કે એક ક્ષણ માટે પણ માણસથી કર્મ કર્યા વિના રહી શકાતું જ નથી.. કોઈ પણ માણસ ધારે તો પણ તે રહી શકતો નથી કારણ કે જીવવું એ પણ કર્મ જ છે.આ રીતે જીવનમાં સાવ જ નિષ્ક્રિયતા અશક્ય જ છે. તો સ્વાભાવિક રીતે આપણે વિચારવું જ જ પડે કે માણસની કર્મ કરવામા જ તેના ઉત્કર્ષની ચાવી પડેલી છે.અને આ કર્મની ચાવી થી જ જીદગીનું તાળું ખુલે તેમ છે. જો આ ચાવી જ લગાડીએ તો જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ શક્ય બને તેમ છે. તે નક્કી થાય છે.પણ આ ચાવી ઉપર સ્વાર્થ,લોભ .લાલચ,મોહ.મમતા,આસક્તિ .તૃષ્ણા વગેરે નો કાટ ચડી ગયો છે. તે કાટ કાઢી નાખો. ને ફ્લાષા છોડીને કર્મ કરતાજ રહો મોક્ષના દરવાજે પહોચશો જ તેની ખાતરી ક્રષ્ણ ભગવાને આપી જ રાખી છે એટલે માત્રને માત્ર ભાવમાં જ ફેરફાર કરવાના છે કાંઇ પણ છોડવાનું નથી માત્રને માત્ર ભાવ ફેરફાર કરો એનું નામ જ કર્મ નિષ્ઠા છે.આ કર્મ નિષ્ઠાને જ જીવન યોગનો મહા સિધાંત ગણવા માં આવેલ છે.કર્મ નિષ્ઠા સમગ્ર માનવ જાત ને આહવાન કરે છે કે નિષ્કામ ,ફલાષા છોડી સત્કર્મની સંનિષ્ઠાની વરમાળા પરમતત્વ પરમાત્માના ગળામાં પહેરાવવામાંટે કટીબધ્ધ બનો અને એ પરમતત્વ પરમાત્મા તમારો સહર્ષ સ્વીકાર કરવા જાન જોડીને જરૂર આવશે જ તમારે તેના દરવાજ્વે જવું પડશે જ નહી ને તમારી વરમાળા નો સ્વીકાર કરશે ને તમોને આનંદ સુખને શાંતિ પ્રદાન કરશે. જે તમારા જીવનને ધન્ય કરી જ દેશે .પછી તમારે ક્યાંય ભટકવું પડશે જ નહી જીવન સંગ્રામનો તમામ ભટકાવ બંધ થઇ જ જશે ,ને અભયમાં સ્થીર થશોસંશય મુક્ત થશો ને વિશાળતા પ્રાપ્ત કરીને ક્રષ્ણની જીવન યોગમાં જીવવાની મઝા પડી જશે.આમ દુઃખ સંયોગના અભાવની વિદ્યા એનું નામ છે. જીવન યોગ જેને કર્મ નિષ્ઠા કહે છે.આમ જીવન યોગમાં સ્થીર થવા સતત પ્રયત્ન કરોને સ્થીર થાવ ત્યાંજ પરમાત્મા હાજર છે.

૩ - ભક્તિ માર્ગ

માણસના જીવનની અંત:કરણની સત્ય આધારિત ભાવના, લાગણી અને પ્રેમ એ જીવન યોગની અદભુત સંપતી છે. એનું નામ જ ભક્તિ છે.આમ હૃદયસ્થ ભક્તિ એ માણસની સંપતિ છે,.આં ભક્તિની ભાવના જ હૃદયના આવિષ્કાર રૂપ સંસારમાં પથરાયેલ છે .પ્રફ્રુતીએ જે જે વસ્તુ માણસ પાસે મૂકી છે, તેને માણસે ભક્તિના ભાવથી હૃદયસ્થ થઈને સ્વીકારી છે.અને પોતાની બનાવી છે .આમ દરેક ક્ષેત્રમાં ભક્તિની લાગણી નો અદભુત પ્રભાવ જોવા મળે છે ,આ જન્મ જાત ભક્તિની લાગણી એ માણસના જીવન યોગમાં અતિ મોહક છે..જે ધર્મને ઉત્પન્ન કરવામાં, ધાર્મિકતા ધડવામાં,વિકસાવવામાં અને તેને ટકાવવામાં ભક્તિની અંત:કરણની લાગણીનો ફાળો મોટો છે
ધાર્મિક જગતમાં મુખ્યત્વે ભય અને લાગણી જ ભાગ ભજવે છે.માણસને જયારે પોતાનામાં રહેલી અપૂર્ણતાનું ભાન થાય છે ત્યારે જ માણસમાં ભય ઉત્પન્ન થાય છે અને .ભય અનુભવે છે.તેથી તે કોઈ દેવી તત્વનો આશરો શોધે છે,ભય ગ્રસ્ત માણસ હંમેશા ખાલી જ હોય છે.આથી જ ભયની લાગણી પ્રાર્થનાઓમાં અને,માંગણીઓમાં પરિણમે છે.અને પ્રાર્થનાઓ દ્વારા માંગણીઓ શરુ થાય છે,અને માંગણીઓ દ્વારામાણસ ભરાવા માંગે છે.પણ કદી ભરાય શકતો નથી તેથી સદાય તનાવમાંજ રહે છે., તનાવ તેનો છેડો મૂકતું નથી.
જગતમાં સત્ય એ છે કે નિર્જિવ પદાર્થ માણસને ક્યારેય ભરી શક્તો નથી કે સુખી કરી શક્તો જ નથી કે માંગણી પૂરી કરી શકતો નથી. કારણ કે તેનામાં સુખી કરવાની કે માંગણીઓ પૂરી પાડવાની તાકાત જ નથી, કે તે માણસમાં સુખ પ્રદાન કરી શકે કે માંગણીઓ પૂરી કરી શકે પણ માણસની લાલચનો અંત આવતો નથી. આમ નિર્જિવ પદાર્થ દ્વારા અવકાશ ભરાવાને બદલે સદાય અવકાશ જ ઉભો જ રહે છે.તે સત્ય હકીકત છે. તેમ છતાં આ અવકાશ ભરવાની નિર્જિવ પાસે માંગણી કરવી એજ માણસ જાતની નાદાની છે.ગેરસમજ છે, અંધ વિશ્વાસ છે, અંધશ્રધા છે.આ ભક્તિ નથી.
ભક્તિ એટલે માણસમાં રહેલ અજ્ઞાન ને કારણે જ ભયથી પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય છે,અને જેમ જેમ જ્ઞાનનો વિકાસ થાય છે,અને અજ્ઞાન નાબુદ થાય છે. તેમ તેમ ભયનું સ્થાન શુધ્ધ પ્રેમ લે છે. આ શુધ પ્રેમ એનું નામ જ ભક્તિ છે. શુધ્ધ પ્રેમમાં કદી પણ કોઈ માંગણી હોય શકે જ નહી.અને શુધ્ધ પ્રેમ હોય ત્યાં અહંકારને સ્થાન જ નહોય ત્યાતો હોય છે.અંત:કરણ પૂર્વકનું શુધ્ધ સમર્પણ અને શરણા ગતી એજ સાચી ભક્તિ છે.
ધાર્મીકતાનાં મૂળમાં કામના .વાસના,અને જાતીયતાની લાગણીઓ માણસમાં પડેલી હોય છે તેને સંતોષવા માટે માણસ જુદું જુદી બાહ્ય વિધિઓ,ક્રિયાકાંડો કર્મકાંડો, અસંસ્કારી, બીભત્સ ક્રિયા, વિધિઓને ભક્તિનું મોરું ચડાવવામાં આવે છે. તે ભક્તિ નથી,આમ કોઈ બહ્યાચારોને ભક્તિમાં સ્થાન જ નથી. ભક્તિ એ આંતરિક બાબત છે, તેને બાહ્યા ચારો સાથે કોઈ સબંધ જ નથી.ભક્તિ એ માણસના સ્વભાવની એક અત્યંત પ્રબળ અને ઉર્ધ્વગામી અંતરની લાગણીનું સંસ્કરણ છે.
ભક્તિ એ માણસના પોતાના આંતરિક વિકાસના પ્રત્યેક તબક્કે ક્રિયા,જ્ઞાન ,અને અંતરની લાગણીના વિવિધ સ્વરૂપોમાં વ્યક્ત થાય છે .ક્યારેક આમાંનુ કોઈએક તત્વ ગોણ હોય તો કોઈએક તત્વ પ્રબળ હોય શકે તેમ બને પણ તેનો કોઈ પણ સમયે સાવજ અભાવ હોય તેવું બને જ નહી.એટલેકે ભક્તિમાં ત્રણે તત્વ કાયમ હાજર હોય છે,તેનું નામ જ ભક્તિ છે. આવી ભક્તિએ સત્ય ધર્મ નુ પ્રાણ તત્વ છે.
ભક્તિ એટલે અંત:કરણનાં અન્યોન્ય ભાવ સાથેની પરમતત્વ પરમાત્મામાં પ્રીતિ.અને ભક્ત અને પરમાત્મા વચ્ચેનો સત્યરૂપી અંત:કરણનો પ્રેમ સબંધ. એનું નામ પરમ પ્રેમ રૂપા અને અમૃત રૂપા ભક્તિ છે.જેમાં ભક્તનું સમગ્ર જીવન યોગનું આચરણ પરમતત્વ પરમાત્માને પુરેપુરા સમર્પિત હોય ને શરણાગત નો પૂરો સ્વીકાર હોય, આવો ભક્ત જ સત્ય રૂપા ભક્ત છે. જેનામાં અહંકાર ઓગળી ગયો હોય, પરમાંમાત્માની ઈચ્છા એજ મારી ઈચ્છા એવા ભાવમાં નિરંતર જીવન જીવતો હોય અને આવી ભાવ સમાધિમાં સ્થીર હોય તે જ ગીતાનો ભક્ત વત્સલ ભક્ત છે.
ભક્તિએ સ્વયં આનંદ રુપીણી હોવાથી પરમતત્વ પરમાત્માનાં સાક્ષાત્કારનું ભક્તિ સાધન નથી પણ સાધ્ય મનાય છે .આથી અનેક ભક્તો ભક્તિ દ્વારા મુક્તિ માંગતા નથી પણ વારં વાર બંધન રૂપ જન્મ માંગે છે .જેથી નવા જીવનમાં સાચો આનંદ લુટી શકાય પણ આ હકીકતને ગીતા ટેકો આપતી નથી ગીતાનો ભક્તતો સમત્વ,સમતા,સ્થિત પ્રજ્ઞ સ્થિતિમાં સ્થીર થઇ ને મોક્ષજ માંગે છે.
ગીતાની ભક્તિ એટલે ભક્ત પોતાના તમામ ભાવો દ્વારા પરમતત્વ પરમાત્માને પોતાના અંત:કરણથી ભજે તેનાથી ભક્તનું ચિત્ત સ્વાભાવિક રીતે જ પરમાત્મા રૂપી લક્ષ પર બરાબર કેન્દ્રિત થાય આથી ચિત્તની એકાગ્રતા સધાય ને ચિત્ત સ્થીર અને શુધ્ધ થાય આમ શુદ્ધતા થતાજ પરમ તત્વ પરમાત્માની અનુભૂતિ થાય એજ ભક્તના જીવનની સિદ્ધિ બની રહે છે .ગીતાંની દ્રષ્ટીએ આ ભક્તિનું જ મહત્વ રહેલું છે.ગીતાની દ્રષ્ટીએ જ્ઞાન અને ભક્તિ એક બીજાના પુરક છે.
આમ જ્ઞાન વિનાની ભક્તિ એ કનિષ્ટ ભક્તિ છે .અને ભક્તિ વિનાનું જ્ઞાન એ મિથ્યા જ્ઞાન છે ,અને આથી જ્ઞાની મિથ્યાભિમાનમાં સરી પડે છે .અને જ્યાં અભિમાન, અહંકાર આવ્યો ત્યાં તમામ સાધનાનું ધોવાણ થઈ જાય છે ને જીવનમાં અશુધ્ધતાનો ભારો બંધાય જાય છે, ને પછી હાથમાં રહે છે નકરા જ દુર્ગુણો..માટે જ્ઞાનીએ મિથ્યાભિમાનથી દુર રહેવું જ જોઈએ
ગીતામાં સગુણની શ્રેષ્ઠતા વર્ણવામાં આવેલી હોવા છતાં તેમાં જ્ઞાન દ્રષ્ટિમાં મર્યાદા ઉભી થતી જ નથી તેજ રીતે ભક્તિની તીવ્રતામાં પણ કોઈ ઉણપ આવતી નથી.ગીતાએ ભક્તિ વિષયક વિચારણા વ્યવસ્થિત રીતે વિકસાવી છે .આથી જ ગીતા સગુણ પરમાત્માનો આદર્શ રજુ કરે છે.અને પરમતત્વ પરમાત્મા જ ભક્તિનું લક્ષ છે .સગુણ પરમાત્મા અવ્યય અને અજન્મા છે.ને પ્રત્યેક જીવોમાં અને સૃષ્ટિના અણુએ અણુમાં એ વ્યાપ્ત છે છતાં અજ્ઞાની માણસો પરમ તત્વ પરમાત્માની સર્વ વ્યાપકતાને જાણતા નથી .તે હકીકત છે.જ્ઞાન તો ભક્તિનો પાયો છે .પરમાત્માને અને આ સૃષ્ટિ સાથેના તેના સબંધને યથાર્થ રીતે જાણવો એ જ્ઞાન છે આ જ્ઞાનજ પરમાત્મા અંગેની ઉડી ભાવનાઓ સર્જી શકે જ્ઞાન વિનાની ભાવના ઉડાણ વિનાની હોય છે .અને તેથી તેમાં દ્રઢતાનો એકનીષ્ઠાનો અભાવ જોવા મળે છે.જ્ઞાન ભાવનાનું વિરોધી નથી જેમ જ્ઞાન વધારે તેમ ભાવના ઉડી આમ ગીતામાં કર્મ જ્ઞાન મિશ્રિત ભક્તિનો વિચાર છે, આને કેટલાક જ્ઞાને તર ભક્તિ પણ કહે . ગીતામાં કર્મ,,ભક્તિઅને જ્ઞાન ત્રણેય તત્વો એકબીજામાં ઓતપ્રોત થઇ જાય છે..ને ત્રણેનો સમન્વય જોવા મળે છે તે ગીતાની આગવી વિશેષતા છે આવી ગીતાના સિધ્ધાંતો આચરણમાં મુકવાથી જ જીવન યોગમાં શાંતિ,સુખને આનંદ પ્રાપ્ત થાય છે એજ જીવન યોગની સિદ્ધી છે.
આમ ગીતા એટલે જીંવન યોગ.